ဥပနိသျှဒ်
ဥပနိသျှဒ်ဆိုသည်မှာ တစုံတစ်ယောက်၏အပါး၌ ကပ်၍ထိုင်ခြင်း၊ ဗြဟ္မဝိဇ္ဇာကို ရရန်အတွက် ဆရာ၏ထံပါးမှာ ဆည်းကပ်ခစားခြင်းဖြစ်သည်။ စင်စစ် ယင်းသည် အာတမာ၊ ပရာတမာ အစရှိသည်တို့ကို ဆန်းစစ်ဝေဖန်သော ဝေဒ၏ နောက်ဆုံးအပိုင်းဖြစ်သည်။ ထို့ကြောင့် ယင်းကို ဝေဒါန္တ ဟုလည်းခေါ်ခြင်းဖြစ်သည်။
ဝေဒကို ဗေဒဟုလည်းခေါ်သည်။ အချို့က ဗေဒကို ဗေဒင်ဟုလည်းခေါ်ကြသည်။ ဗေဒနှင့် ဗေဒင်မှာ မတူပါ။ ဝေဒ သို့မဟုတ် ဗေဒမှာ အသိဉာဏ်ဖြစ်သည်။ အသိဉာဏ်ကိုပင် ဝေဒ- ဗေဒ ဟုခေါ်ခြင်းဖြစ်သည်။ ဗေဒင်မှာ ဗေဒ၏ အင်္ဂါ အစိတ်အပိုင်းများဖြစ်သည်။ (၁) သိက္ခာကျမ်း၊ (၂) ကပ္ပကျမ်း၊ (၃) ဗျာကရုဏ်းကျမ်း၊ (၄) ဆန်းကျမ်း၊ (၅) ဇောတိသကျမ်း နှင့် (၆) နိရုတ္တိကျမ်းတို့ဖြစ်ကြသည်။ ဤခြောက်ကျမ်းသည် ဗေဒ၏ အစိတ်အပိုင်းတို့ဖြစ်၍ ဗေဒင်္ဂ= ဗေဒင် ဟုခေါ်ကြခြင်းဖြစ်ပါသည်။
ဝေဒမှာ လေးပုံရှိသည်။ (၁) ရိဂ်ဝေဒ (ဣရုဝေဒ) (၂) သာမဝေဒ (၃) ယဇုဝေဒ (၄) အထဗ္ဗဝေဒ တို့ဖြစ်ကြသည်။
ရသေ့ကြီးတို့သည် ဤဝေဒလေးပုံကို ခြုံပြီး အပိုင်း သုံးပိုင်းခွဲခြားကြသည်။ ယင်းတို့မှာ (၁) သံဟိတာ၊ ပရမတ်တာခေါ် ဘုရားသခင်၏ ဂုဏ်တော်တို့ကို ထုတ်ဖော်ခြင်း (၂) ဗြဟ္မဏ၊ ယဇ်ပူဇော်သော အစီအရင်တို့ကို ပြဆိုခြင်း (၃) ဥပနိသျှဒ်၊ ပရာတမာ၏ သရုပ်နှင့်စပ်လျှင်း၍ လေ့လာဝေဖန်ခြင်း တို့ဖြစ်သည်။ ဝေဒ အပိုင်းသုံးပိုင်းတွင် ဥပနိသျှဒ်မှာ နောက်ဆုံးအပိုင်းဖြစ်သည့်အတွက် ယင်းကို ဝေဒါန္တဟုလည်းခေါ်ခြင်းဖြစ်သည်။
ထိုဝေဒ၏ အပိုင်းသုံးပိုင်းကိုပင် ခြုံ၍ နှစ်ပိုင်းပြန်ခွဲသည်။ (၁) ကမ္မကဏ္ဍ နှင့် (၂) ဉာဏကဏ္ဍတို့ ဖြစ်သည်။ သံဟိတာနှင့် ဗြဟ္မဏတို့မှာ ကံကို ပဓာနထားသောကြောင့် ကမ္မကဏ္ဍမည်သည်။ ဥပနိသျှဒ်သည် ဝေဒ၏ ဉာဏ်ပိုင်းဆိုင်ရာ အဘိဓမ္မာဖြစ်၍ ဉာဏကဏ္ဍဖြစ်သည်။ ဤအဘိဓမ္မာ၌ ဝေဒိကရသေ့ကြီးတို့သည် အတွင်း အဇ္ဈတ္တိကနှင့် စပ်လျဉ်းသော လျှို့ဝှက်ချက်တို့ကို ရဲရင့် ပြတ်သားစွာ ဝေဖန်ထားကြသည်။ အိန္ဒိယအတွေးအခေါ်၏ မူလအလျဉ်မှာ ဤဥပနိသျှဒ်ကျမ်းများပင် ဖြစ်ပါသည်။
ဥပနိသျှဒ်ကျမ်း ရာကျော်ရှိသော်လည်း ပဓာနကျသော ဥပနိသျှဒ်မှာ ၁၂ စောင်မျှသာရှိသည်။ ပညာရှင်တို့သည် အများအားဖြင့် ဤ ၁၂ စောင်ကိုသာ အလေးအမြတ်ပြုကြသည်။ ယင်တို့မှာ (၁) အီသ၊ (၂) ကေန၊ (၃) ကဌ၊ (၄) ပြဿနာ၊ (၅) မုဏ္ဍက၊ (၆) မာဏ္ဍု (၇) ဧတ ရေယ၊ (၈) တေတ္တိ ရီယ၊ (၉) ဆာန္ဒေဂျ၊ (၁၀) ဗြိဟဒါရဏျက၊ (၁၁) သွေတာ သွတရ နှင့် (၁၂) ကောသီတကီ တို့ဖြစ်သည်။
ဝေဒနှင့် ဥပနိသျှဒ်တို့ ပေါ်ပေါက်ခဲ့သော ခုနှစ်ကို အတိအကျပြေနိုင်ရန် ခက်ပေသည်။ ဗုဒ္ဓမြတ်စွာထက် ရှေးကျသော ကာလက ပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်ဟု ခန့်မှန်းရပါသည်။