ချက်သမ္မတနိုင်ငံ

နိုင်ငံခြားရေးမူဝါဒများကို ညှိနှိုင်းရန်အတွက် အဖွဲ့ဝင် ၁၁ ဦးပါသော အတိုင်ပင်ခံကော်မတီတစ်ရပ်ကို ညွန့်ပေါင်း အစိုးရအဖွဲ့တွင် ပါဝင်သည့်ပါတီများ သဘောတူညီမှု ရရှိပြီးနောက် ၁၉၉၃ ခုနှစ်၊ နိုဝင်ဘာ ၃ ရက်နေ့တွင်ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ယင်းအဖွဲ့တွင် သမ္မတဗက်ကလပ် ဟာဗဲနှင့် ဝန်ကြီးချုပ်တို့ အပါအဝင်၊ ကာကွယ်ရေးဝန်ကြီး၊ နိုင်ငံခြားရေးဝန်ကြီး၊ နိုင်ငံခြားရေး ဒုတိယဝန်ကြီး နှစ်ဦး၊ ပြည်သူ့ကိုယ်စားလှယ်များအဖွဲ့ဥက္ကဋ္ဌ၊ နိုင်ငံခြားရေးရာကော်မတီ ဥက္ကဋ္ဌနှင့် ညွန့်ပေါင်းပါတီများမှ ခေါင်းဆောင်များပါဝင်ကြသည်။

သမ္မတဗက်ကလပ်ဟာဗဲသည် ပြစ်မှုဆိုင်ရာ ကျင့်ထုံး ဥပဒေပြင်ဆင်ချက်ကို ၁၉၉၃ ခုနှစ်၊ နိုဝင်ဘာလ ၂၃ ရက်နေ့ တွင် လက်မှတ်ရေးထိုး ပြဌာန်းခဲ့ သည်။ နိုင်ငံတော်အစိုးရနှင့် ပါလီမန်တို့အား ပြစ်မှုကျူးလွန်သူများအဖြစ်သို့ ရောက်စေပြီးဂုဏ်သိက္ခာကျ ဆင်းစေနိုင်လောက်သည့် ယင်းဥပဒေပါပြဌာန်းချက်များကို ဗက်ကလပ်ဟာဗဲကိုယ်တိုင် ဝေဖန်ခဲ့ဖူးသော်ငြားလည်း ယခု သူကိုယ်တိုင် အတည်ပြု ပြဌာန်းလိုက်ခြင်းဖြစ်သည်။ ဟာဗဲက ယင်းပြစ်မှုဆိုင်ရာ ကျင့်ထုံးဥပဒေ ၏ပုဒ်မ ၁ဝ၂ နှင့် ၁ဝ၃ တို့ကို ပြန်လည်စဉ်းစားသုံးသပ်ရန် အစိုးကအဖွဲ့အား တောင်းဆိုထားပြီး ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံဥပဒေဆိုင်ရာ တရားရုံးက ယင်းပုဒ်မများကို ပယ်ဖျက်သင့်ကြောင်း အကြံပြုသည်။ အတိုက်အခံပါတီများကလည်း ယင်းပုဒ်မများကို ပြင်ဆင်ရန် သို့မဟုတ် ပယ်ဖျက်ရန်တောင်းဆိုထားသည်။ အတိုက်အခံတို့၏ လှုပ်ရှားမှု များကို ကန့်သတ်ရန် ယင်းပုဒ်မများကို အသုံးပြုနိုင်သည်ဟု အတိုက်အခံပါတီများက ပြောကြား ကြသည်။

အစွန်းရောက်လက်ယာဂိုဏ်းဖြစ်သည့် ချက်ရီပတ်ပလီကင် ပါတီအနေဖြင့် ရုရှားနိုင်ငံမှ အမျိုးသားရေးဝါဒီ နိုင်ငံရေးသမားဖြစ်သည့် ဗလာဒီမာဇာရင် နော့ဗ်စကီးအား ချက်သမ္မတနိုင်ငံသို့ လာရောက်လည်ပတ်ရန် ဖိတ်ကြားရေးအတွက် စီစဉ်လျက်ရှိကြောင်းကို ပါတီမှတာဝန်ရှိ ပုဂ္ဂိုလ်များကပြောကြားခဲ့ရာ ဝေဖန်မှုများထွက်ပေါ်လာခဲ့သည်။

ရီပတ်ပလီကင်ပါတီသည် ချက်ပါလီမန်တွင် နေရာ (၁၄) နေရာ ရရှိထားသည့်ပါတီဖြစ်ပြီး ချက်နှင့် စလိုဗက် ဖက်ဒရယ် ပြည်ထောင်စုကြီးမှ ချက်နိုင်ငံနှင့်စလိုဗက်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံချင်း သီးခြားစီခွဲထွက်ရေးကို ပြင်းပြင်းထန်ထန် ဆန့်ကျင် တိုက်ခိုက်ခဲ့သည့် ပါတီဖြစ်သည်။

ယင်းပါတီခေါင်းဆောင် မီရိုဆလပ်ဆလာဒက်အား လူနည်းစုမျိုးနွယ်များနှင့် အိမ်ခြေရာခြေမဲ့တို့ အပေါ်၎င်း၏အမြင် နှင့် စပ်လျဉ်းပြီး နိုင်ငံရေးသမားများနှင့် သတင်းဝေဖန်သူများက လူမျိုးရေးဝါဒီတစ်ဦး၊ ဖက်ဆစ်ဝါဒီတစ်ဦးအဖြစ် ခေါ်ဝေါ်သမုတ်ကြသည်။ ၁၉၉၄ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီ ၃ ရက်နေ့က ထုတ်ပြန်သော ရီပတ်ပလီကင်ပါတီ၏ ကြေညာချက်တစ်ရပ်တွင် ချက်နိုင်ငံသတင်းစာများသည် ဇာရင်နော့ဗ်စကီးအား ဝေဖန်တိုက်ခိုက်ရင်း ၎င်းကိုပုံတူပြုကာ ရီပတ်ပလီကင်ပါတီ ခေါင်းဆောင်ဆလာဒက်ကိုလည်း ဝေဖန်တိုက်ခိုက် လျက်ရှိသည်ဟု ဖော်ပြခဲ့သည်။

ချက်နိုင်ငံနိုင်ငံခြားရေး ဝန်ကြီးဌာနကလည်း အစိုးရအနေဖြင့် ဇာရင်နော့ဗ်စကီး ချက်နိုင်ငံအတွင်းသို့ ဝင်ရောက်လာမှုကို တားဆီးနိုင်မည်မဟုတ်ကြောင်း ရိုက်တာသတင်းဌာနသို့ ပြောကြားခဲ့သည်။ ရုရှား နိုင်ငံသားများအနေဖြင့် ချက်နိုင်ငံအတွင်းသို့ဝင်ရောက်ရန် ပြည်ဝင်ခွင့်ဗီဇာမလိုအပ်ချေ။ ရုရှားနိုင်ငံအစွန်း ရောက် အမျိုးသားရေးဝါဒီ လစ်ဘရယ်ဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ ခေါင်းဆောင် ဇာရင်နော့ဗ်စကီးက ချက်သမ္မတ နိုင်ငံအနေဖြင့် အနာဂတ်မရှိကြောင်းနှင့် ဂျာမနီနိုင်ငံ၏ဝါးမျိုးခြင်းကို ခံရလိမ့်မည်ဖြစ်ကြောင်းဖြင့် ဝေဖန်ခဲ့သည်။ ၎င်းအားဝေဖန် တိုက်ခိုက်ရေး၌ နှုတ်သီးကောင်းလျှာပါး ပုဂ္ဂိုလ်တစ်ဦးအဖြစ် အများက ယူဆကြသည်။

ချက်သမ္မတဗက်ကလပ်ဟာဗဲသည် ထိုင်းဘုရင် ဘူမိဗလအတုလျတေဇ နှင့် မိဖုရားသီရိခေတ်တို့၏ဧည့်သည်အဖြစ် ထိုင်းနိုင်ငံ သို့လေးရက်ကြာ သွားရောက် လည်ပတ်ခဲ့သည်။ ဤခရီးစဉ်မှာ ချက်သမ္မတတစ်ဦးအနေဖြင့် ဟာဗဲ၏ပထမဆုံး အာရှခရီးစဉ်ဖြစ်သည်။ ဟာဗဲ ခေါင်းဆောင်သည့်အဖွဲ့ဝင် (၂၅) ဦးပါဝင်သော ကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့တွင်ဟာဗဲ၏ဇနီးနှင့် ဘဏ္ဍာရေးဝန်ကြီး၊ ကုန်သွယ်ရေးဝန်ကြီး၊ စိုက်ပျိုးရေးဝန်ကြီးတို့ ပါဝင်ကြသည်။

သမ္မတဟာဗဲသည် ထိုင်းနိုင်ငံသို့အသွား အိန္ဒိယနိုင်ငံ သို့ဝင်ရောက်ခဲ့ပြီး ၁၉၉၄ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီ ၈ ရက်နေ့တွင် ယခင် ချက်ကိုဆလိုဗားကီးယားနိုင်ငံအတွင်း ဒီမိုကရေစီဖြစ်ထွန်းရေးတွင် ၎င်းပါဝင်ဆောင် ရွက်ကြိုးပမ်းမှုအတွက်၁၉၉၃ အင်ဒီရာဂန္ဒီဆုကို လက်ခံရယူခဲ့သည်။

သမ္မတဗက်ကလပ်ဟာဗဲသည် ၁၉၉၄ ခုနှစ်၊ မတ်လ ပထမပတ်ထဲတွင် ပထမဆုံးအလည်အပတ်ခရီးအဖြစ် ဗက်တီကင်မြို့တော်သို့ သွားရောက်ခဲ့ရာ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးဂျွန်ပေါနှင့် တွေ့ဆုံခဲ့သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက သမ္မတဟာဗဲအား တောင်းဆိုမှုတစ်ခု ပြုခဲ့သည်။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ် ပြီးဆုံးပြီးနောက် ကွန်မြူနစ်စနစ်လက်အောက်တွင် သိမ်းယူခဲ့သော ခရစ်ယာန်နှင့်ဂျူးတို့၏ ပစ္စည်းဥစ္စာများ ပြန်လည်ပေးအပ်ရေးကို မြန်မြန်ဆန်ဆန် ဆောင်ရွက်ပေးပါရန် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက တိုက်တွန်းခဲ့သည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက ဘုရားသခင်မရှိဟု အယူအဆရှိသူ တိတ္တိတို့က မတရားသဖြင့်သိမ်းယူခဲ့သော ဂျူးညီအစ်ကို နောင်ရင်းများ၊ ခရစ်ယာန်ဂိုဏ်းများအပါအဝင် ကတ်သလစ် ဘုရားကျောင်းမှ ပစ္စည်းများပြန်လည်ပေးရေးကိစ္စကို ၎င်းအနေ ဖြင့် အလေးအနက်ထားပြောကြားလိုသည်ဟု ဟာဗဲအားပြောကြား ခဲ့သည်။ ဆက်လက်ပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက ပြိုလဲကျဆုံးသွားပြီ ဖြစ်သော ကွန်မြူနစ်နိုင်ငံများအနေဖြင့် ဘာသာတရား၏ တန်ဖိုး ကိုမသိဘဲ နေရာမပေးပါက လူမှုရေးအရှုပ်အထွေးပြဿနာများ ဖြစ်ပေါ်စေလိမ့်မည်ဟုပြော ကြားခဲ့သည်။

အခြား အရှေ့ဥပရောနိုင်ငံများနည်းတူ ချက်နိုင်ငံတွင် လည်း သိမ်းယူခဲ့သော ပစ္စည်းများပြန်လည်ပေးအပ်ရေးမှာ ဖြေရှင်းရန် ရှုပ်ထွေးသည့်ကိစ္စတစ်ရပ် ပြဿနာတစ်ရပ်ဖြစ် နေသည်။ အကြောင်းမှာ ကွန်မြူနစ်တို့ သိမ်းယူခဲ့သော မြေများ နှင့် အဆောက်အအုံ အများအပြားကို အခြားအသုံးအဆောင် အဖြစ် ပြောင်းလဲအသုံးချ ခဲ့သောကြောင့်ဖြစ်သည်။ သဘောထား အယူအဆကွဲလွဲသူ တစ်ဦးအနေဖြင့် ရှိခဲ့စဉ်က ဟာဗဲကိုယ်တိုင် ထိန်းသိမ်းထားခြင်းခံရသော ပရာဟာမြို့ရှိ အကျဉ်းစခန်းမှာ ကွန်မြူနစ်တို့အာဏာရရှိခဲ့သည့် ၁၉၄၈ ခုနှစ် တိုင်အောင် သီလရှင်ကျောင်းတကျောင်းဖြစ်ခဲ့သည်။ ယခုအခါ ဟိုတယ် တခု ဖြစ်နေပြီဖြစ်သည်။

၁၉၉၄ ခုနှစ်၊ မတ်လ ၂၂ ရက်နေ့တွင် ဆန္ဒပြသူ ၂ဝ,ဝဝဝ ကျော်တို့က အလုပ်သမားနှင့် ပင်စင်ဥပဒေများတွင် ပြင်ဆင်ရန် အဆိုပြုချက်များကို ပရာဟာမြို့လယ်ခေါင်တွင် ဆန္ဒပြု ကန့်ကွက်ခဲ့ကြသည်။ ဤဆန္ဒပြမှုမှာ ၁၉၈၉ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်း ကွန်မြူနစ်အုပ်ချုပ်မှု ပြိုလဲကျဆုံးပြီးနောက်ပိုင်း ချက် နိုင်ငံတွင် အကြီးမားဆုံးဆန္ဒပြပွဲတစ်ခုဖြစ်သည်။

ဆန္ဒပြသူများက နိုင်ငံတော်လုပ်ငန်းများတွင် ကုန်သွယ် ရေးသမဂ္ဂများကို တားမြစ်ပိတ်ပင်ရန်၊ ကာလတိုကန်ထရိုက်စနစ် ဖြင့် အလုပ်သမားများငှားရမ်းအသုံးပြုရေးကို ခွင့်ပြုရန်နှင့် တရားဝင်အငြိမ်းစား ယူသည့် သက်တမ်းတိုးမြှင့်ရန် အစိုးရ၏ အစီအစဉ်များကို ကန့်ကွတ်ခဲ့ကြသည်။ ပါလီမန်အနေဖြင့်သမဂ္ဂ များ၏ သဘောထားအမြင်များကို ပေါင်းစုလေ့လာပြီးနောက်မှ သာ ဥပဒေကြမ်းများကို စဉ်းစားဆုံးဖြတ်ရန် တောင်းဆိုထား သည့် မေတ္တာရပ်ခံချက်ကိုလည်း ဆန္ဒပြသူများက ချမှတ်ခဲ့ သည်။

အလုပ်သမားနှင့်ပင်စင်ဆိုင်ရာ ဥပဒေကြမ်းအရ အမျိုးသားများအတွက် အငြိမ်းစားယူသည့် အသက်ကို ၆ဝနှစ်မှ ၆၂ နှစ်အထိ တိုးမြှင့်ထားပြီး အမျိုးသမီးများအတွက် သားသမီး ဦးရေပေါ်မူတည်၍ နောက်ထပ် လေးနှစ်အထိ တိုးမြှင့်ထား သည်။

ချက်နိုင်ငံ၏လူနေမှု အဆင့်အတန်းမှာ အခြားသော အရှေ့ဥရောပနိုင်ငံများထက် ကောင်းမွန်မြင့်မား သည်ဟုဆိုရပေ မည်။ ၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် ချက်နိုင်ငံ၏ အလုပ်လက်မဲ့နှုန်းမှာ ၃ ဒသမ ၇ ရာခိုင်နှုန်းရှိ၍ငွေ ကြေးဖောင်းပွမှုနှုန်းမှာ ၉ ဒသမ ၇ ရာခိုင်နှုန်းရှိခဲ့သည်။

သို့ရာတွင် ချက်နိုင်ငံသားအများစုမှာ ယခင်ကွန်မြူနစ် စနစ်က လုပ်ဆောင်ပေးခဲ့သော လူမှုဖူလုံရေး ခံစားခွင့်ကို ကျင့်သားရရှိခဲ့သည်ဖြစ်ရာ အစိုးရပိုင်လုပ်ငန်းကြီးများမှ အလုပ် သမားများသည် မိမိတို့၏လုပ်ငန်းများကို ပုဂ္ဂလိကပိုင်ပြုလုပ် သည့်အခါတွင် အလုပ်လက်မဲ့ဖြစ်ပွားမည့်အရေးကို စိုးရိမ်လျက်ရှိ ကြသည်။

ဂျာမနီနှင့် ချက်နှစ်နိုင်ငံ နယ်စပ်တလျှောက် ဖြတ်သန်းရာဒေသများတွင် ပြည့်တန်ဆာလုပ်ငန်းရှိနေမှုကြောင့် စွန့်ပစ်ခံ ကလေးမွေးဖွားမှု ပြဿနာကြီးထွားလာခဲ့ရာ ချက်အာဏာပိုင်များ ခေါင်းခဲခဲ့ရသည်။ စွန့်ပစ်ခြင်းခံရသည့် ကလေးသူငယ် ၁,၇ဝဝ ကျော်တို့အား ချက်နိုင်ငံကလေးသူငယ်ဂေဟာများတွင် စောင့်ရှောက်ထားကြရသည်။ ယင်းကလေးသူငယ် အများစုမှာ ချက်နိုင်ငံနယ်စပ်ဘက်တွင် ပြည့်တန်ဆာအဖြစ် အသက်မွေးဝမ်းကျောင်းပြုသည့် နိုင်ငံခြားသူမိခင်များမှ မွေးဖွားသူများ ဖြစ်ကြသည်။

ယခင် ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စုဟောင်းတွင် ပါဝင်ခဲ့သည့်နိုင်ငံများမှ ရာပေါင်းများစွာသော အမျိုးသမီးများသည် ဂျာမနီနိုင်ငံမှ ရောက်ရှိလာကြသည့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသည်များ အဝင်အထွက်ရှိရာ ချက်နိုင်ငံဘက်ရှိ နယ်စပ်ဒေသများသို့ လာရောက်ပြီး ပြည့်တန်ဆာလုပ်ငန်း လုပ်ကိုင်ကြသည်။ ၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် ချက်နိုင်ငံသို့ နိုင်ငံခြားသား ၇၁ သန်းကျော် လာရောက်လည်ပတ်ခဲ့ရာ အများစုမှာ အနောက်ဥရောပမှ ဖြစ်သည်။

ပရာဟာနှင့် ဒရက်စ်ဒင်ဆက်သွယ်ထားရာ အဝေးပြေးလမ်းမကြီးကို အီး ၅၅ ဟု အမည်ပေးထားသည်။ ယင်းအဝေးပြေးလမ်းမကြီး တစ်လျှောက်တွင် လူမျိုးစုံ ပြည့်တန်ဆာများကို တွေ့ရှိရလေသည်။ ယင်းတို့သည် နယ်စပ်ဒေသမြို့တစ်မြို့ ဖြစ်သည့် တက်ပ်လစ်အနီး ဒူဘီမြို့တွင် ကျက်စားလျက်ရှိရာ ယင်းနယ်စပ်မြိုမှာ ပြည့်တန်ဆာလုပ်ငန်းကြီးထွားရာ အချက်အချာဒေသ တစ်ခုဖြစ်လာခဲ့သည်။

ဒေသဆိုင်ရာချက်အာဏာပိုင်များက ပြည့်တန်ဆာလုပ်ငန်းကြောင့် ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ရသည့် စွန့်ပစ်ခံ ကလေးသူငယ်များကို အီး -၅၅ ကလေးများဟု ကင်ပွန်းတပ်မှည့်ခေါ်သည်။ ယင်းကလေးသူငယ် အများစုမှာ စလိုဗက်ဇာတိဖြစ်ကြသည်။ စလိုဗက်ပြည့်တန်ဆာများသည် ချက်ကိုစလိုဗက်ကီးယား ပြည်ထောင်စုကြီး ပြိုကွဲပြီး လွတ်လပ်သော ချက်နိုင်ငံနှင့် စလိုဗက်နိုင်ငံဟူ၍ အသီးသီး ပေါ်ပေါက်လာကြပြီးနောက် အထက်ပါနယ်စပ်ဒေသသို့ ပြောင်းရွှေ့လာခဲ့ကြသည်။

ယခုအခါ စလိုဗက်မိခင်များမှ မွေးဖွားခဲ့သည့် စွန့်ပစ်ခံ ကလေးသူငယ်များကို စလိုဗက်လူမျိုးတို့ကသာ မွေးစားနိုင်ပေသည်။ သို့ဖြစ်လင့်ကစား ကလေးသူငယ်များ မွေးစားရေးလျှောက်ထားရန် ချက်နိုင်ငံ အပါအဝင် ဥရောပရှိနိုင်ငံများမှ ကလေးမွေးစားလိုသူ မိသားစုများ နယ်စပ်ဒေသ တက်ပ်လစ်မြို့သို့ စုရုံး ရောက်ရှိခဲ့ကြသည်။

ဂျူးလူမျိုးပိုင်ပစ္စည်းများ ပြန်လည်ပေးရေးဆိုင်ရာ ဥပဒေ နာဇီဂျာမန်ကျူးကျော်သူများနှင့် ယခင် ချက်ကိုစလိုဗက်ကီးယားနိုင်ငံ အုပ်စိုးသူကွန်မြူနစ်များက သိမ်းယူခဲ့သော ဂျူးလူမျိုးများပိုင်ပစ္စည်းများ ပြန်လည်ပေး ရေးဆိုင်ရာဥပဒေကို ချက်ပါလီမန်က အတည်ပြုချမှတ်ခဲ့သည်။ လက်ရှိတည်ဆဲဖြစ်သော ပြန်လည်ပေးရေး ဥပဒေများအရ ၁၉၈၉ ခုနှစ်တွင် ကွန်မြူနစ်အုပ်ချုပ်မှု ပြိုလဲကျဆုံးပြီးနောက် ချက်နိုင်ငံသား ထောင်ပေါင်း များစွာတို့သည် အသိမ်းခံပစ္စည်းများ ပြန်လည်ရရှိခဲ့ကြသည်။ သို့ရာတွင် အဆိုပါဥပဒေ များအရ ၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ နောက်ပိုင်းကာလသာ အကျုံးဝင်လေသည်။

ယခုပြဋ္ဌာန်းလိုက်သော ဥပဒေသစ်အရ ဂျူးလူမျိုးတို့၏ မြေနှင့်အဆောက်အအုံ ၂ဝ၂ ခုကို ပြန်လည် လွှဲပြောင်း ပေးအပ်နိုင်မည်ဖြစ်သည်။ ယင်းတို့အနက်အများစုမှာ ဂျူးလူမျိုးတို့၏ ဘာသာရေးဆိုင်ရာ အဆောက်အအုံများဖြစ်ကြပြီး ယင်းပစ္စည်းများကို ဂျူးလူမျိုးအဖွဲ့အစည်းက ၁၉၃၉ ခုနှစ်တွင် ချက်ကိုစလိုဗက်ကီးယားနိုင်ငံအား နာဇီဂျာမနီတို့ သိမ်းပိုက်ခြင်းမပြုမီ ကာလကတည်းကပင် ပိုင်ဆိုင်ခဲ့ကြသည်။ ယခု ဥပဒေသစ်သည် ၁၉၉၄ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၁ ရက်နေ့တွင် တရားဝင်အကျိုးသက်ရောက်မည်ဖြစ်သည်။ ချက်နိုင်ငံတွင် ဂျူးလူမျိုး ၃ဝဝဝ နှင့် ၅ဝဝဝ ကြားရှိမည်ဟု ခန့်မှန်းထားသည်။

[6]

1. Oxford English Dictionary, second edition, Oxford University Press, 1989.
2. UN.org (PDF)။ 22 December 2009 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 2010-04-25 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
3. Libri.cz (Czech)
4. Velinger၊ Jan (2006-02-28)။ World Bank Marks Czech Republic's Graduation to 'Developed' Status။ Radio Prague။ 2007-01-22 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
5. UNDP.org (PDF)။ 2010-04-25 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
6. မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၂)