အာရပ်စော်ဘွားများပြည်ထောင်စုနိုင်ငံ

ယူအေအီးတွင် လူသားတို့ စတင်နေထိုင်သည်ဟု သိရှိရသော အချိန်မှာ ဘီစီ ၅၅၀၀ ခန့်တွင် ဖြစ်သော်လည်း ယူအေအီးနိုင်ငံ၏ အနောက်ဘက်ကမ်းရိုးတန်းတွင် လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၁၃၀,၀၀၀ ခန့်က မီးခေတ်ကျောက်များကို တွေ့ရှိရ၍ ထိုစဉ်ကတည်းက လူနေထိုင်မှု ရှိသည်ဟု ယူဆရသည်။[15] ထိုစဉ်အချိန်ကတည်းက ပြင်ပ ကမ္ဘာနှင့် အဆက်အသွယ်ရှိခဲ့သည်ဟု ယူဆရသော သက်သေရှိခဲ့ပြီး အထူးသဖြင့် မက်ဆိုပိုတေးမီးယား၏ အနောက်မြောက်ဘက်ရှိ ယဉ်ကျေးမှု လူ့အဖွဲ့အစည်းများနှင့် ဖြစ်သည်။ ထိုသို့ ဆက်သွယ်မှုများကို တောက်လျှောက် တွေ့ရပြီး အမျိုးအစားစုံလင်သည်။ ဟာဂျာတောင်များမှ ကြေးနီကို ဘီစီ ၃၀၀၀ ခန့်ကပင် စတင် ကုန်သွယ်မှု ပြုခဲ့ခြင်း ဖြစ်နိုင်သည်။[16] ၆၃၇ ခုနှစ်တွင် ဂျူလ်ဖာ (ယနေ့ခေတ် ရာဆယ်ခိုင်မာရ်)အား အစ္စလာမ်ဘာသာဝင်တို့ အီရန်ရှိ ဆပ်စေးနီးယန်း အင်ပိုင်ယာအား ကျူးကျော်ရာတွင် တပ်စခန်း အဖြစ် အသုံးပြုခဲ့ကြသည်။[17] အေဒီ ၂ ရာစုတွင် အာရေဗျ၏ တောင်ပိုင်းကမ်းရိုးတန်းတွင်လူမျိုးစုတို့ ရွေ့လျားမှုများ ရှိခဲ့ပြီး အက်ဇ်ဒိုက် ကာတာနီ ( သို့မဟုတ် ယာမာနီ) နှင့် ကူဒါလူမျိုးစုများမှ ဟာဂျာတောင်ကုန်းများ၏ အနောက်တောင်ပိုင်းတွင် နေရာယူခဲ့ကြပြီး ဆပ်စေးနစ် တို့က အရှေ့ဘက် သို့မဟုတ် ဘာတီနာ ကမ်းရိုးတန်းကို လွှမ်းမိုး ထားခဲ့ကြသည်။ အယ်လ် ဘာရန်ဟု ခေါ်ဆိုသော ပါရှားကမ်းရိုးတန်းနှင့် တူရန်ဟု ခေါ်ဆိုသော အတွင်းပိုင်း အိုအေစစ် မြို့ အယ်လ်အန်တို့သည့် အရှေ့ဘက် ကမ်းရိုးတန်းမှ အတွင်းပိုင်းသို့ ကုန်သွယ်မှု ပြုရာလမ်းကြောင်းတွင် အရေးပါသော ခရီးထောက်နားရာ နေရာ ဖြစ်ခဲ့သည်။[18]

ယူအေအီးတွင် ရှိသော ခရစ်ယာန်တို့၏ အစောဆုံး နေရာကို ၁၉၉၀ ခုနှစ်များတွင် ပထမဆုံး ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့ပြီး ဆာရ်ဘာနီ ယပ်စ် ကျွန်းဟု ခေါ်သော ကြီးမားကျယ်ပြန့်သည့် ဘာသာရေး အဆောက်အဦးများဖြစ်ကာ ၇ ရာစုက တည်ဆောက်ခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ နက်စတိုးရီးယန်း ဘုရားကျောင်း ဖြစ်၍ အေဒီ ၆၀၀ ခန့်တွင် တည်ဆောက်ခဲ့ခြင်း ဖြစ်ပြီး အေဒီ ၇၅၀တွင် ထိုဘုရားကျောင်းအား ငြိမ်းချမ်းစွာ စွန့်ခွာခဲ့သည့် ပုံ ပေါ်သည်။[19] ထိုတွေ့ရှိမှုကြောင့် အာရပ်ကျွန်းဆွယ်တွင် အေဒီ ၅၀ ခုနှစ်မှ ၃၅၀ အတွင်း ကုန်သွယ်ရေး လမ်းကြောင်းများ၏ နောက်မှ လိုက်၍ ခရစ်ယာန်ဘာသာ ပျံ့နှံ့ခဲ့သည့်ဟု ယူဆရသော ရှားပါးသော အထောက်အထား တစ်ခုဖြစ်သည်။ သေချာသည့် အချက်မှာ အိုမန်တွင် ဂျွန်ဟု ခေါ်သော ဘစ်ရှော့တစ်ဦး ၅ရာစုတွင် ရှိခဲ့ပြီး အိုမန်၏ နောက်ဆုံး ဘစ်ရှော့မှာ ၆၇၆ ခုနှစ်တွင် ရှိခဲ့သော အစ်တီးယန်း ဖြစ်သည်။[20]

အာရပ်ကျွန်းဆွယ်၏ အရှေ့မြောက်ထိပ်စွန်းသို့ အစ္စလာမ်ဘာသာ ပျံ့နှံ့ရခြင်းမှာ အေဒီ ၆၃၀ တွင် အစ္စလာမ်တို့၏ တမန်တော် မိုဟာမက်ထံမှ အိုမန်ရှိ အုပ်ချုပ်သူများသို့ ဟစ်ဂျရာဟု ခေါ်သော အစ္စလာမ်တို့၏ ရွေ့လျားမှုအပြီး ၉ နှစ်အကြာ တွင် တိုက်ရိုက်ပေးပို့သော စာ၏ နောက်ဆက်တွဲများ ဖြစ်သည်ဟု ယူဆရသည်။ ထို့နောက်တွင် အုပ်ချုပ်သူများ အုပ်စုဖွဲ့၍ မဒီနာမြို့သို့ သွားရောက်ကြကာ အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ ကူးပြောင်းပြီးနောက်တွင် မြောက်ဘက် ကမ်းရိုးတန်းကို လွှမ်းမိုးထားသော လူကြိုက်နည်းသသည့် ဆပ်စေးနစ်တို့ကို အောင်မြင်စွာ တွန်းလှန်နိုင်ခဲ့သည်။[21] တမန်တော် မိုဟာမက် ကွယ်လွန်ပြီးနောက် ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့၏ တောင်ဘက်ရှိ အစ္စလာမ် အဖွဲ့အစည်းအသစ်များမှ မွတ်စလင် ခေါင်းဆောင်များကို ပုန်ကန်၍ ခွဲထွက်ရန် ကြိုးစားကြသည်။ အဘူဘက်ကာမှ မဒီနာမြို့မှ စစ်တပ်တစ်တပ်ကို စေလွှတ်ခဲ့ပြီး ၎င်းတို့မှ ရစ်ဒါစစ်ပွဲဖြင့် နယ်မြေများကို ပြန်လည်သိမ်းပိုက် နိုင်ခဲ့ကာ သွေးလွှမ်းသော ဒစ်ဘာ တိုက်ပွဲတွင် လူဦးရေ ၁၀,၀၀၀ ခန့် သေဆုံးခဲ့သည်ဟု ယူဆရသည်။[22] ထိုအဖြစ်အပျက်မှ ကယ်လီဖိတ်၏တည်တံ ခိုင်မြဲမှုကို ပြသခဲ့ပြီး အာရပ်ကျွန်းဆွယ်ကို အသစ်ပေါ်ထွန်းလာသော ရာရှီဒွန် ကယ်လီဖိတ်၏ အောက်တွင် စုစည်းနိုင်ခဲ့သည်။

ကြမ်းတမ်းသော သဲကန္တာရ ပတ်ဝန်းကျင်မှ နေ၍ စွယ်စုံရသော လူမျိုးစုများ ပေါ်ထွက်လာခဲ့သည်။ ၎င်းတို့မှာ လှည့်လည်သွားလာနေသော အုပ်စုများ ဖြစ်ကြပြီး အသက်ရှင်နေထိုင်ရေး အတွက် တိရစ္ဆာန် မွေးမြူခြင်း၊ လယ်ယာစိုက်ပျိုးခြင်းနှင့် အမဲလိုက်ခြင်း စသည့် အမျိုးမျိုးသော အလုပ်များကို လုပ်ကိုင်ကြသည်။ ထိုအုပ်စုတို့ ရာသီအလိုက် ပြောင်းရွှေ့နေထိုင်မှုမှ စ၍ အုပ်စုအချင်းချင်း မကြာခဏ ပဋိပက္ခ ဖြစ်ပွာလေ့ ရှိရာမှ ရာသီ အလိုက် သို့မဟုတ် ရာသီတစ်ခု ၏ တစိတ်တဒေသ နေထိုင်ရာ နေရာများ ရှိလာခဲ့ကြသည်။ ၎င်းတို့၏ လူမျိုးစု အဖွဲ့များကို ဖွဲ့စည်းကြပြီး အဘူဒါဘီရှိ ဘာနီရပ်စ် နှင့် အယ်ဘူဖာလာ၊ ကမ်းရိုးတန်းရှိ အယ်လ် အိန်၊ လီဝါ နှင့် အယ်လ်ဘာရိန်း၊ ကုန်းတွင်းပိုင်းရှိ ဒဝါဟီယာ၊ အဝါမီယာ နှင့် မနာဆီယာ၊ အရှေ့ဘက် ကမ်းရိုးတန်းရှိ ရှာကိုင်ရင် နှင့် မြောက်ဘက်ရှိ ကာဝါဆင် တို့ အပါအဝင် အချို့သော အစုအဖွဲ့ အမည်များမှာ ယနေ့ခေတ် အယ်မရိတ်နိုင်ငံသားများ ဆက်လက်အသုံးပြုနေကြဆဲဖြစ်သည်။

၁၆ရာစုသို့ ရောက်သော အခါတွင် ကမ်းရိုးတန်းရှိ ဆိပ်ကမ်းများနှင့် ဒေသတွင်းရှိ လူဦးရေ၏ အချို့အဝက်မှာ အော့တမန်အင်ပိုင်ယာ၏ လွှမ်းမိုးမှုအောက်တွင် တိုက်ရိုက် ကျရောက်လျှက် ရှိသည်။ [23][24][25] ၁၇ ရာစုတွင် ယနေ့ခေတ် အဘူဒါဘီ ဟုခေါ်သော နေရာတွင် တည်ရှိခဲ့သော အားကောင်းသော အဖွဲ့အစည်းမှာ ဘာနီရပ်စ် ကွန်ဖက်ဒရေးရှင်း ဖြစ်သည်။[26][27][28] ကမ်းရိုးတန်းဒေသတွင် နေထိုင်သူများ အပေါ် ပေါ်တူဂီတို့မှ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှု ရှိခဲ့ပြီး အထူးသဖြင့် အရှေ့ဘက် ကမ်းရိုးတန်းရှိ မူစကက်၊ ဆိုဟာ နှင့် ခိုရ်ဖာကန် တို့တွင် ဖြစ်သည်။ ၁၆ ရာစုတွင် ကမ်းရိုးတန်းနေ လူမျိုးစုများအပေါ် အယ်ဘူကာကီ နှင့် ၎င်းနောက်မှ လိုက်သော ပေါ်တူဂီတပ်မှူးများမှ သွေးလွှမ်းသော တိုက်ပွဲများဖြင့် အောင်မြင်ခဲ့ပြီးနောက် ခံတပ်များတည်ဆောက်ခဲ့ကြသည်။[29]

ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့၏ တောင်ပိုင်း ကမ်းရိုးတန်းကို ဗြိတိသျှတို့က ပင်လယ်ဓားပြ ကမ်းရိုးတန် အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ အကြောင်းမှာ ထိုဒေသတွင် အခြေစိုက်သော အယ်လ်ကာဝါဆင်တို့၏ လှေများက ဗြိတိသျှ အလံတင်ထားသော သင်္ဘောများကို ၁၇ ရာစုမှ ၁၉ ရာစု အထိ အနှောက်အယှက် ပေးခဲ့သောကြောင့် ဖြစ်သည်။ [30] အိန္ဒိယ ကုန်သွယ်ရေးကို ဓားပြတိုက် နှောက်ယှက်သူများ၏ ဘေးရန် မှ ကာကွယ် ရန် အတွက် ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမား မှ စခဲ့သော စစ်ဆင်ရေးမှ အစပြု၍ ၁၈၀၉ ခုနှစ်တွင် ဌာနချုပ်နှင့် ကမ်းရိုးတန်း တလျှောက်ရှိ သင်္ဘောဆိပ်များကို ၁၈၀၉ ခုနှစ်တွင် တစ်ကြိမ် ၁၈၁၉ ခုနှစ်တွင် တစ်ကြိမ် ဆိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ နောက်တစ်နှစ်တွင် ဗြိတိသျှ တို့နှင့် ဒေသခံ အုပ်ချုပ်သူ အချို့တို့ ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ တလျှောက်ရှိ ပင်လယ်ဓာပြများကို တိုက်ခိုက်ရန် အတွက် သဘောတူစာချုပ်ကို ချုပ်ဆိုခဲ့ရာမှ တဆင့် ကမ်းရိုးတန်းရှိ စော်ဘွားတိုင်းပြည်များ၏ အနေအထားကို ဖော်ပြသော ထရူရှယ်တိုင်းပြည်များ ဆိုသော အသုံးအနှုန်း ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။ ၁၈၄၃ နှင့် ၁၈၅၃ တို့တွင် နောက်ထပ်စာချုပ်များ ထပ်မံ ချုပ်ဆိုခဲ့ကြသည်။

ပြင်သစ် နှင့် ရုရှားနိုင်ငံ အစရှိသော အခြားသော ဥရောပနိုင်ငံများ၏ ရည်ရွယ်ချက်ကို တုံ့ပြန်ရန် အတွက် ဗြိတိသျှတို့နှင့် ထရူရှယ် စော်ဘွားနိုင်ငံများသည် ၁၈၉၂ ခုနှစ် စာချုပ်တွင် ဆက်ဆံရေး ပိုမို နီးကပ်စွာ တည်ဆေက်ခဲ့ကြပြီး ဗြိတိသျှတို့ အနေနှင့် အခြားသော ပါရှားပင်လယ်ကွေ့ နိုင်ငံများနှင့်လည်း အလားတူ စာချုပ်များ ချုပ်ဆိုခဲ့ကြသည်။ စော်ဘွားများမှ ၎င်းတို့၏ နယ်မြေများကို ဗြိတိသျှတို့မှ အပ အခြားသူများအား မပေးအပ်ရန်နှင့် ဗြိတိသျှတို့၏ သဘောတူညီချက် မပါဝင်ဘဲ အခြားသော နိုင်ငံခြား အစိုးရများနှင့် ဆက်ဆံခြင်း မပြုရန် သဘောတူခဲ့ပြီး ဗြိတိသျှ တို့မှလည်း ထရူရှယ်နိုင်ငံများ၏ ကမ်းရိုးတန်းအား ပင်လယ်မှ ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်ခြင်းကို အကာအကွယ်ပေးရန်နှင့် ကုန်းမြေပေါ်မှ တိုက်ခိုက်လာပါကလည်း အကူအညီပေးရန် ကတိပြုခဲ့သည်။ ထိုသီးသန့် သဘောတူညီချက်ကို အဘူဒါဘီ၊ ဒူဘိုင်း၊ ရှာဂျာ၊ အက်ဂျ်မန်၊ ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမား နှင့် အွမ်-အယ်-ကူဝိန်း တို့အား အုပ်ချုပ်သူများမှ ၁၈၉၂ ခုနှစ် မတ်လ ၆ ရက်မှ ၈ ရက်ကြားတွင် လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။ ထိုသဘောတူညီချက်အား အိန္ဒိယ ဘုရင်ခံ နှင့် လန်ဒန်ရှိ ဗြိတိသျှ အစိုးရတို့မှ ဆက်လက်၍ လက်မှတ် ရေးထိုးခဲ့ကြသည်။[31] ဗြိတိသျှတို့၏ ပင်လယ်ပြင် စောင့်ကြပ်ပေးမှုကြောင့် ပုလဲရှာ သင်္ဘောများ အနေနှင့် အတန်အသင့် လုံခြုံစိတ်ချစွာ သွားလာနိုင်ခဲ့သည်။ သို့သော် ဗြိတိသျှတို့မှ ကျွန်ကုန်သွယ်မှုကို တားမြစ်ထားသဖြင့် အချို့သော စော်ဘွားများ နှင့် ကုန်သည်များအတွက် အရေးကြီးသော ငွေရပေါက် ရလမ်း တစ်ခု ပိတ်သွားခဲ့သည်။[32] ပင်လယ်ဓားပြမှုများနှင့် ပတ်သက်သော စွပ်စွဲချက်ကို ခေတ်သစ် အီမရိတ် သမိုင်းပညာရှင်တို့က ငြင်းဆိုခဲ့ပြီး ယခုလက်ရှိ ရှာဂျာ၏ စော်ဘွားမှလည်း ၎င်း၏ ၁၉၈၆ ခုနှစ်ထုတ် စာအုပ် "ဆန်းကြယ်သော အာရပ် ပင်လယ်ဓားပြမှုများ"တွင် ငြင်းဆိုထားခဲ့သည်။[33]

၁၉ ရာစုနှင့် ၂၀ ရာစု အစောပိုင်းတွင် ပုလဲရှာဖွေရေး လုပ်ငန်းမှာ ဖွံ့ဖြိုးလာခဲ့ပြီး ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့တွင် နေထိုင်သူများ အတွက် ဝင်ငွေ နှင့် အလုပ်အကိုင် ရရှိစေခဲ့သည်။ ပထမ ကမ္ဘာစစ် ဖြစ်ပွားခြင်းကြောင့် ထိုလုပ်ငန်းကို ကြီးမားစွာ ထိခိုက်စေခဲ့သော်လည်း အဓိကအားဖြင့် ထိုလုပ်ငန်း ကွယ်ပျောက်သွားရသည့် အကြောင်းမှာ ၁၉၂၀ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်း နှင့် ၁၉၃၀ ခုနှစ်များ အတွင်း ဖြစ်ပွားခဲ့သော ငွေကျုံ့ခြင်း နှင့် ပုလဲမွေးမြူရေး လုပ်ငန်း ပေါ်ပေါက် လာခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်။ ကျန်ရှိနေသေးသော လုပ်ငန်းများမှာ ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အပြီး မကြာမီတွင် လွတ်လပ်ရေး ရပြီးခါစ အိန္ဒိယ အစိုးရသစ်မှ ပါရှားပင်လယ်ကွေ့ရှိ အာရပ်နိုင်ငံများမှ တင်ပို့သော ပုလဲများကို အခွန်အတုပ် ကြီးမားစွာ ကောက်ခံခြင်းကြောင့် ကွယ်ပျောက်သွားခဲ့သည်။ ပုလဲလုပ်ငန်း ကျဆင်းခြင်းကြောင့် ထရူရှယ်နိုင်ငံများတွင် ကြီးစွာသော စီးပွားရေး အကျပ်အတည်းနှင့် တွေ့ကြုံခဲ့ရသည်။[34]

၁၉၅၀ ခုနှစ် ဒူဘိုင်းမြို့

ဗြိတိသျှတို့က စော်ဘွားနယ်များအတွင်းရှိ အသေးစား ဖွံ့ဖြိုးရေး လုပ်ငန်းများကို ကူညီရန် အတွက် ဒေသဖွံ့ဖြိုးရေး ရုံးတစ်ရုံးအား ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။ စော်ဘွားနယ်များ အတွင်းမှ စော်ဘွား ၇ ယောက်တို့က ၎င်းတို့အကြားရှိ ကိစ္စရပ်များတွင် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရန် အတွက် ကောင်စီတစ်ခုကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ဖွံ့ဖြိုးရေးရုံးအား လွှဲပြောင်းရယူခဲ့သည်။ ၁၉၅၂ ခုနှစ်တွင် ထရူရှယ်နိုင်ငံများကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး [35] ဒူဘိုင်းစော်ဘွား ရာရှစ်၏ ဥပဒေ အတိုင်ပင်ခံ အဒီဘီတာအား ကောင်စီ၏ အထွေထွေ အတွင်းရေးမှူးနှင့် ဥပဒေ အကြံပေးအဖြစ် ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စုကို တည်ထောင်ပြီးနောက်တွင် ကောင်စီကို ဖျက်သိမ်းခဲ့သည်။[36] လူမျိုးစု အသွင်သဏ္ဌန် နေထိုင်ကြသော လူ့အဖွဲ့အစည်း ပုံစံနှင့် စော်ဘွားနယ်များ အကြားတွင် နယ်နိမိတ် မရှိခြင်းကြောင့် အငြင်းပွားမှုများ မကြာခဏ ဖြစ်ပွားလေ့ ရှိပြီး ညှိနှိုင်းမှု ဖြင့် ဖြစ်စေ ရှားရှားပါးပါး အင်အားသုံး၍ ဖြစ်စေ ဖြေရှင်းလေ့ ရှိသည်။ ဗြိတိသျှတို့က ထရူရယ် အိုမန် စကောက်ဟု ခေါ်သော စစ်တပ် အသေးစားကလေး တစ်ခုကို အသုံးပြု၍ ငြိမ်းချမ်းရေး ထိန်းသိမ်း ခဲ့ကြသည်။

၁၉၅၅ ခုနနှစ် အိုမန်နှင့် အဘူဒါဘီ တို့အကြား တောင်ပိုင်းရှိ နယ်နိမိတ် တစ်ခုဖြစ်သည့် ဘူရိုင်မီ အိုအေစစ် ကိစ္စနှင့် ပတ်သက်၍ အငြင်းပွားကြရာတွင် ဗြိတိသျှတို့က အဘူဒါဘီ ဘက်မှ ရပ်တည်ခဲ့သည်။[37] ၁၉၇၄ ခုနှစ် သဘောတူညီချက်ဖြင့် အဘူဒါဘီ နှင့် ဆော်ဒီအာရေဗျ နိုင်ငံတို့ကြား နယ်စပ်အငြင်းပွားမှု ပြဿနာအား ဖြေရှင်းနိုင်ခဲ့သော်လည်း ထိုသဘောတူညီချက်မှာ အတည်မပြုရ သေးပေ။[38] အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု နှင့် အိုမန်နိုင်ငံတို့ အကြားရှိ နယ်စပ်ကို ၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် အတည်ပြုခဲ့သည်။ [39]

၁၉၂၂ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှ အစိုးရမှ ထရူရှယ်နိုင်ငံ ခေါင်းဆောင်များ ထံမှ နိုင်ငံခြား ကုမ္ပဏီများအား လုပ်ပိုင်ခွင့် မပေးရန် တရားဝင် ကတိကို ရရှိခဲ့သည်။ ပါရှားတွင် ၁၉၀၈ မှ စ၍ လည်းကောင်း၊ မက်ဆိုပိုတေးမီးယားတွင် ၁၉၂၇ ခုနှစ်မှ စ၍ လည်းကောင်း ရေနံ ရှာဖွေ တွေ့ရှိခဲ့မှုကြောင့် သဘာဝ အရင်းအမြစ်များ ထုတ်လုပ်ရန် အလားအလာ ရှိကြောင်း သိရှိခဲ့ရသဖြင့် ဗြိတိသျှ တို့ ဦးဆောင်သော ရေနံကုမ္ပဏီ တစ်ခု ဖြစ်သည့် အီရတ် ရေနံ ကုမ္ပဏီ (အိုင်ပီစီ) မှ ဒေသအား စိတ်ဝင်စားမှု ပြသခဲ့သည်။ နောင်တွင် ဘီပီ ရေနံကုမ္ပဏီ ဖြစ်လာမည့် အင်ဂလို ပါရှား ရေနံကုမ္ပဏီ (အေပီအိုစီ) မှ အိုင်ပီစီတွင် ရှယ်ယာ ၂၃.၇၅ ရာခိုင်နှုန်း ပိုင်ဆိုင်ခဲ့သည်။ ၁၉၃၅ မှ စ၍ ကုန်းတွင်း ရေနံ ရှာဖွေရန် အတွက် ဒေသတွင်း ခေါင်းဆောင်များနှင့် သဘောတူညီမှု ရရှိခဲ့ပြီး အိုင်ပီစီ၏ အပေါင်းအပါ ကုမ္ပဏီ တစ်ခု ဖြစ်သော ရေနံ ကွန်ဆက်ရှင်း လိမိတက်၏ ကိုယ်စား အေပီအိုစီမှ ပထမဆုံး အကြိမ် လက်မှတ် ရေးထိုးခဲ့သည်။[40] အေပီအိုစီ အနေနှင့် အိုင်ပီစီမှ တဆင့် လုပ်ကိုင်ရန် လိုအပ်သော အနီရောင်မျဉ်းကြောင်း သဘောတူညီချက်ကြောင့် ဒေသဖွံ့ဖြိုးရေးကို တစ်ဦးတည်း လုပ်ကိုင်ရန် မဖြစ်နိုင်ပေ။ ပီစီအယ်လ် နှင့် ထရူရှယ် ခေါင်းဆောင်များ အကြားတွင် စာချုပ်အချို့ကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့ပြီး ပုလဲကုန်သွယ်မှု ပြိုလဲသွားပြီးနောက် ဆင်းရဲမှုနှင့် ကြုံတွေ့နေရသော ဒေသများ အတွက် အသုံးဝင်သော အကျိုးအမြတ်များကို ထောက်ပံ့ပေးနိုင်ခဲ့သည်။ သို့သော် ခေါင်းဆောင်များ အနေနှင့် အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများ ဖြစ်ကြသော အီရန်၊ ဘာရိန်း၊ ကူဝိတ်၊ ကာတာ နှင့် ဆော်ဒီအာရေဗျနိုင်ငံကဲ့သို့ ရေနံကြောင့် တိုးပွားလာသော ချမ်းသာမှုများကို လက်တွေ့ မြင်တွေ့နိုင်ရန်မူ ခဲယဉ်းနေသေးသည်။ အဘူဒါဘီရှိ ပထမဆုံး လွန်တွင်းကို အိုင်ပီစီမှ လုပ်ကိုင်နေသော ကုမ္ပဏီ ဖြစ်သည့် ထရူရှယ် ကမ်းရိုးတန်း ရေနံ ဖွံ့ဖြိုးရေး ကုမ္ပဏီ (ပီဒီတီစီ) မှ ၁၉၅၀ တွင် ရပ်စ်ဆာဒါ၌ စတင် တူးဖော်ခဲ့သည်။ ပေပေါင်း ၁၃,၀၀၀ နက်သော လွန်တွင်းနက် ဖြစ်ပြီး ၁ နှစ်မျှ ကြာအောင် တူးဖော်ခဲ့သော်လည်း ရေနံ မတွေ့ရှိခဲ့ပဲ ထိုခေတ်အခါက များပြားလှသော ကုန်ကျစရိတ်ဖြစ်သည့် စတာလင်ပေါင်တစ်သန်း မျှ ကုန်ကျခဲ့သည်။

၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ဘီပီ၏ လက်အောက်ခံ ကုမ္ပဏီတစ်ခုဖြစ်သော ဒီအာစီ ရေနံရှာဖွေရေး ကုမ္ပဏီသည် အဘူဒါဘီနယ် အုပ်ချုပ်သူများထံမှ ကမ်းလွန် ရေနံရှာဖွေခွင့်ကို ရရှိခဲ့သည်။ ဘီပီသည် နောင်တွင် တိုတယ်လ် ကုမ္ပဏီ ဖြစ်လာမည့် ပြင်သစ် ရေနံကုမ္ပဏီနှင့် ပူးပေါင်းကာ လုပ်ငန်းဆောင်ရွက်ရေး ကုမ္ပဏီများဖြစ်သော အဘူဒါဘီ ပင်လယ်ဒေသ လိမိတက် (အက်ဒ်မာ) နှင့် ဒူဘိုင်း ပင်လယ် ဒေသ လိမိတက် (ဒူမာ) တို့ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ပင်လယ်ရေအောက် ရေနံ ရှာဖွေရေး လုပ်ငန်းအများအပြားကို ဆောင်ရွက်ခဲ့ပြီး နာမည်ကျော် ပင်လယ်ပြင် စူးစမ်းရှာဖွေ လေ့လာသူ ယက် ကော်စတူး ဦးဆောင်သည့် လုပ်ငန်း တစ်ခုလည်း ပါဝင်ခဲ့သည်။[41] ၁၉၅၈ ခုနှစ်တွင် ရေပေါ် ပလက်ဖောင်း ရေနံတူးစင်တစ်ခုကို ဂျာမနီနိုင်ငံ ဟမ်းဘတ်မြို့မှ ဆွဲယူလာခဲ့ပြီး အဘူဒါဘီ ရေပိုင်နက် အမ်းရှိတ် ပုလဲကွင်း အပေါ်တွင် နေရာချထားကာ ရေနံတူးဖော်ရေး လုပ်ငန်းများကို စတင်လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။ မတ်လတွင် သာမာမာ အပေါ်ပိုင်းတွင် ပထမဆုံး ရေနံတွေ့ရှိခဲ့ပြီး ထိုကျောက်ဖြစ်တည်မှု မှတဆင့် တန်ဖိုးရှိသော ရေနံရှာဖွေ တွေ့ရှိမှု အမြောက်အများကို ရှာဖွေတွေ့ရှိစေခဲ့သည်။ ထိုတွေ့ရှိမှုမှာ ထရူရှယ် ကမ်းရိုးတန်းတွင် ပထမဆုံး စီးပွားဖြစ် ရှာဖွေတွေ့ရှိမှု ဖြစ်ပြီး ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ပထမဆုံး ရေနံ တင်ပို့နိုင်ခဲ့သည်။ အက်ဒ်မာသည် ဇာကွန် နှင့် အခြားဒေသများတွင် ကမ်းလွန်ရေနံများ ဆက်လက် တွေ့ရှိခဲ့ပြီး အခြားကုမ္ပဏီများမှလည်း စီးပွားဖြစ် ရေနံတွင်းများ ဖြစ်သော ဒူဘိုင်းကမ်းလွန်ရှိ ဖာတေး ရေနံတွင်း နှင့် ရှာဂျာကမ်းလွန် မူဘာရက် ရေနံတွင်း (အီရန်နှင့် ဝေစုခွဲ) တို့ကို တွေ့ရှိခဲ့သည်။ [42]

ပီဒီတီစီမှလည်း ကုန်းတွင်း ရေနံရှာဖွေရေး လုပ်ငန်းများကို ဆက်လက်ဆောင်ရွက်ခဲ့ပြီး ဆက်လက်တူးဖော်သော လွန်တွင်းနက် ၅ ခုမှလည်း ရေနံ မတွေ့ရှိခဲ့ပေ။ သို့သော်လည်း ၁၉၆၀ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၂၇တွင် တာရစ်ဖ် အနီး ကမ်းရိုးတန်းဒေသ မာဘန် အမှတ် ၃ တွင်းမှ စီးပွားဖြစ် ထုတ်လုပ်နိုင်မည့် ရေနံပမာဏကို တွေ့ရှိခဲ့သည်။[43] ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ပီဒီတီစီသည် အဘူဒါဘီ ရေနံ ကုမ္ပဏီ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ရေနံမှ ရရှိသော ဝင်ငွေ များပြားလာသည်နှင့်အမျှ အဘူဒါဘီအား အုပ်ချုပ်သူ ဇာယတ် ဘင် စူလတန် အယ်လ် နာဟာယန်းမှ ဆောက်လုပ်ရေး လုပ်ငန်းအများပြားကို လုပ်ဆောင်ခဲ့ပြီး ကျောင်းများ၊ လူနေအိမ်များ၊ ဆေးရုံများ နှင့် လမ်းများကို ဆောက်လုပ်ခဲ့သည်။ ၁၉၆၉ ခုနှစ် ဒူဘိုင်း ရေနံတင်ပို့မှု စတင်ခဲ့ပြီးနောက် ဒူဘိုင်းနယ် အုပ်ချုပ်သူ စော်ဘွား ရာရှစ် ဘင် ဆာအိ အယ် မတ်တွန်းမှ အကန့်အသတ်ရှိသော ရေနံအရင်းအမြစ်မှ ရရှိသော ဝင်ငွေများဖြင့် ခေတ်သစ် ကမ္ဘာ့မြို့တော် ဖြစ်လာမည့် ဒူဘိုင်း အတွက် လိုအပ်သော အမျိုးမျိုးသော ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုများကို စတင်လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။[44]

ဇာယတ်ဘင် စူလ်တန် အယ်လ် နာဟာယန်းသည် ယူအေအီး၏ ပထမဆုံး သမ္မတ ဖြစ်သည်။

၁၉၆၆ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှ အစိုးရ အနေနှင့် ယနေ့ခေတ် အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု ဖြစ်လာမည့် ဒေသများကို ဆက်လက် အုပ်ချုပ်ရန်နှင့် ကာကွယ်ရန် မတတ်နိုင်တော့ကြောင်း ထင်ရှားလာခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှ ပါလီမန် အမတ်များမှ တော်ဝင်ရေတပ်မတော် အနေနှင့် ထရူရှယ် စော်ဘွားနယ်များကို ကာကွယ်ရန် ပြင်ဆင်ထားမှုများနှင့် ပတ်သက်၍ ငြင်းခုံ ဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။ ကာကွယ်ရေး ဝန်ကြီး ဒဲနစ် ဟေလီမှ ဗြိတိသျှ စစ်တပ်များသည် အလွန်အမင်း ဖြန့်ကျက်ထားသဖြင့် ထရူရှယ် စော်ဘွားနယ်များကို ကာကွယ်ရန် အတွက်လည်း လက်နက် ပြည့်စုံစွာ မရှိကြောင်း အစီရင်ခံ တင်ပြခဲ့သည်။ ၁၉၆၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၂၄ ရက်နေ့တွင် ဗြိတိန် ဝန်ကြီးချုပ် ဟာရိုးလ် ဝီလ်ဆင် က ထရူရှယ် စော်ဘွားနယ် ၈ ခု နှင့် အတူ ဗြိတိသျှတို့၏ ကာကွယ်စောင့်ရှောက်မှု အောက်တွင် ရှိနေသော ဘာရိန်းနိုင်ငံ နှင့် ကာတာနိုင်ငံ တို့ကိုပါ သဘောတူစာချုပ် အရ ဆက်ဆံရေးကို အဆုံးသတ်ကြောင်း ကြေညာခဲ့ပြီး ၁၉၇၁ ခုနှစ် မတ်လတွင် ဝန်ကြီးချုပ် အက်ဒ်ဝပ် ဟိသ်မှ ထပ်မံ အတည်ပြုခဲ့သည်။ ကြေညာချက်ထုတ်ပြန်ပြီးနောက် ရက်အနည်းငယ် အကြာတွင် အဘူဒါဘီနယ်ကို အုပ်ချုပ်သူ စော်ဘွား ဇာယတ်ဘင် စူလ်တန် အယ်လ် နာဟာယန်းက ၎င်းတို့၏ အားနည်းချက်ကို သိရှိ ကြောက်ရွံ့သဖြင့် ဗြိတိသျှ တပ်များကို အဲမရိတ် တွင် ထားရှိသည့် အတွက် ကုန်ကျသည့် စရိတ်အားလုံးကို ကျခံပေးပါမည်ဟု ကမ်းလှမ်း၍ ဗြိတိသျှတို့အား ကာကွယ်စောင့်ရှောက်မှု စာချုပ်ကို ဆက်လက် ထိန်းသိမ်းရန် စည်းရုံးခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှ လေဘာ အစိုးရမှ ထိုကမ်းလှမ်းချက်ကို ငြင်းပယ်ခဲ့သည်။.[45] ဗြိတိသျှ လေဘာပါတီ အမတ် ဂေါ်ရွန်ဝီ ရောဘတ်မှ စော်ဘွားဇာယတ်အား ဗြိတိသျှတို့၏ တပ်များ ရုပ်သိမ်းမည်ကို အကြောင်းကြားပြီးနောက် ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ရှိ စော်ဘွားနိုင်ငံ ၉ ခုမှ အာရပ်စော်ဘွားများ၏ ပြည်ထောင်စုကို တည်ထောင်ရန် ကြိုးစားခဲ့သော်လည်း ၁၉၇၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာတွင် ဗြိတိသျှတို့နှင့် စာချုပ်အရ ဆက်ဆံရေး ကုန်ဆုံးမည်ဖြစ်သော်လည်း နှစ်လည်ပိုင်း အထိ ပြည်ထောင်စုနှင့် ပတ်သက်သော စည်းမျဉ်းစည်းကမ်းများကို သဘောတူညီမှု မရနိုင်ခဲ့ပေ။[46]

မိမိကိုယ်ကို ခုခံနိုင်စွမ်း မရှိခြင်းအတွက် ကြောက်ရွံ့နေမှုများမှာ လွတ်လပ်သော နိုင်ငံ အဖြစ် မရပ်တည်မီ ရက်များတွင် ပိုမိုသိသာထင်ရှား လာစေခဲ့သည်။ အီရန် ဖျက်သင်္ဘော အုပ်စုမှ ပင်လယ်ကွေ့ အောက်ပိုင်းတွင် စုစည်းပြီး တွန်းဘ် ကျွန်းများဆီသို့ ဦးတည်မောင်နှင် လာခဲ့သည်။ ထိုကျွန်းများကို အဓမ္မသိမ်းယူခဲ့ပြီးနောက် အရပ်သားများနှင့် အာရပ်စစ်သားများအား ထွက်ပြေးခွင့် ပေးခဲ့သည်။ ထိုကျူးကျော်မှုများ ဖြစ်ပွားနေစဉ်တွင် ဗြိတိသျှ စစ်သင်္ဘောများမှာ မည်သို့မျှ အရေးယူခြင်း မရှိပဲ ရပ်ကြည့်နေခဲ့သည်။[47] ဖျက်သင်္ဘောအုပ်စုသည် အဘူမူဆာ ကျွန်းသို့လည်း ချဉ်းကပ်လာခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် စော်ဘွား ခါလစ် ဘင် မိုဟာမက် အယ်လ် ကာဆီမီက ၎င်း၏ တပ်များ အနေနှင့် ကျူးကျော်လာသော အီရန်တပ်များကို တွန်းလှန်ရန် မဖြစ်နိုင်မှန်း သဘောပေါက်ခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် ထိုကျွန်းအား အီရန်သို့ တစ်နှစ်လျှင် ၃ သန်းဖြင့် ငှားရမ်းခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် ဆော်ဒီအာရေဗျမှ အဘူဒါဘီရှိ ကမ်းမြောင်များကို ၎င်းတို့ ပိုင်ဆိုင်သည်ဟု တောင်းဆိုခဲ့သည်။[48]

ဘာရိန်း နိုင်ငံသည် ၁၉၇၁ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် ၎င်း၊ ကာတာနိုင်ငံမှာ စက်တင်ဘာလတွင်၎င်း လွတ်လပ်သော နိုင်ငံ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၁ ရက်တွင် ဗြိတိသျှ နှင့် ထရူရှယ် စော်ဘွားနယ်များ အကြား သဘောတူ ချုပ်ဆိုထားသော စာချုပ် သက်တမ်း ကုန်ဆုံးသွားသည့် အခါတွင် ထိုနိုင်ငံများမှာ အပြည့်အဝ လွတ်လပ်သော နိုင်ငံများ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ [49] အဘူဒါဘီ နှင့် ဒူဘိုင်းတို့ကို အုပ်ချုပ်သော စော်ဘွားနှစ်ဦးမှာ ၎င်းတို့ စော်ဘွားနယ် နှစ်ခုပေါင်းစပ်၍ ပြည်ထောင်စု တစ်ခုကို တည်ထောင်ခဲပြီး အခြေခံ ဥပဒေ တစ်ခုကို ရေးဆွဲခဲ့ပြီးနောက် အခြားစော်ဘွားနယ် ၅ ခုမှ အုပ်ချုပ်သူများကိုလည်း အစည်းအဝေး ဖိတ်ခေါ်၍ ပြည်ထောင်စုသို့ ပေါင်းစည်းဝင်ရောက်ရန် ကမ်းလှမ်းခဲ့သည်။ ထိုစော်ဘွားနယ် နှစ်ခု အနေနှင့် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ ဥပဒေကို ၁၉၇၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၂ ရက်တွင် အပြီးရေးဆွဲရန် သဘောတူထားခဲ့သည်။[50] ထိုနေ့တွင်ပင် ဒူဘိုင်း ဧည့်ဆောင် နန်းတော်၌ အခြား စော်ဘွားနယ် လေးခုမှလည်း အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု ဟု ခေါ်တွင်သော ပြည်ထောင်စုသို့ ပေါင်းစည်း ဝင်ရောက်ရန် သဘောတူညီခဲ့ကြသည်။ ဘာရိန်းနိုင်ငံနှင့် ကာတာနိုင်ငံတို့မှ ပြည်ထောင်စုသို့ ပူးပေါင်းဝင်ရောက်ရန် ဖိတ်ခေါ်မှုကို ငြင်းပယ်ခဲ့သည်။ ၁၉၇၂ ခုနှစ် အစောပိုင်းတွင် ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမား မှ ပြည်ထောင်စုသို့ ပေါင်းစည်း ဝင်ရောက်ခဲ့သည်။[51][52] ၁၉၇၂ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ဖက်ဒရယ် အမျိုးသားကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ထိုကောင်စီမှာ အုပ်ချုပ်သူ ၇ ဦးမှ ခန့်အပ်ထားသော အဖွဲ့ဝင် ၄၀ ဦး ပါဝင်သည့် အတိုင်ပင်ခံ အဖွဲ့ ဖြစ်သည်။ ယူအေအီးမှ အာရပ်နိုင်ငံများ အသင်းသို့ ၁၉၇၁ တွင် ဝင်ရောက်ခဲ့သည်။ ယူအေအီးသည် ၁၉၈၁ ခုနှစ် မေလတွင် ဖွဲ့စည်းသည့် ပင်လယ်ကွေ့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး ကောင်စီကို စတင်ဖွဲ့စည်းရာတွင် ပါဝင်သည့် အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး အဘူဒါဘီမှ ပထမဆုံး ထိပ်သီးအစည်းအဝေးကို လက်ခံကျင်းပခဲ့သည်။ ၁၉၉၀ ခုနှစ် အီရတ်နိုင်ငံမှ ကူဝိတ်နိုင်ငံအား ကျူးကျော်ဝင်ရောက်သည့် အခါတွင် ယူအေအီးတပ်များမှ အီရတ်ကို တိုက်ခိုက်သော မဟာမိတ်များနှင့် ပူးပေါင်းခဲ့သည်။

ရှာဂျာမြို့မြင်ကွင်း

ယူအေအီးသည် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နှင့် မဟာမိတ်နိုင်ငံများမှ တိုက်ခိုက်သည့် အာဖဂန်နစ္စတန်နိုင်ငံ တာလီဘန် ဆန့်ကျင်ရေး စစ်ပွဲ (၂၀၀၁) ခုနှစ်နှင့် အီရတ်ရှိ ဆဒမ်ဟူစိန်အား တိုက်ခိုက်သည့် စစ်ပွဲ (၂၀၀၃) ခုနှစ် တို့တွင် ပါဝင်ခဲ့ပြီး အဘူဒါဘီမြို့ပြင်တွင် တည်ရှိသည့် အယ်လ်ဒါဖရာ လေတပ် အခြေစိုက်စခန်းမှနေ၍ အာဖရိက ဦးချိုဒေသ တွင် ဖြစ်ပွားသည့် ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ အကြမ်းဖက်မှု ပပျောက်ရေး စစ်ပွဲ၏ စစ်ဆင်ရေးကို အထောက်အပံ့ပေးခဲ့သည်။ ထိုအခြေစိုက်စခန်းသည့် ၁၉၉၁ ခုနှစ် ပါရှန်း ပင်လယ်ကွေ့ စစ်ပွဲတွင် လည်းကောင်း၊ မြောက်ဖက်မျှော်ကြည့် စစ်ဆင်ရေး တွင်လည်းကောင်း မဟာမိတ်တပ်များ၏ စစ်ဆင်ရေးများကို အထောက်အပံ့ ပေးခဲ့သည်။ ယူအေအီး အနေနှင့် စစ်ရေးဆိုင်ရာ ကာကွယ်ရေး သဘောတူညီချက်ကို ၁၉၉၄ တွင် အမေရိကန် နှင့် ၎င်း၊ ၁၉၉၅ ခုနှစစ်တွင် ပြင်သစ်နှင့် လည်းကောင်း လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။[53][54] ၂၀၀၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် ပြင်သစ်နှင့် ယူအေအီးနိုင်ငံတို့သည့် အဘူဒါဘီ စော်ဘွားနယ်တွင် ပြင်သစ် အမြဲတမ်း အခြေစိုက် လေတပ်စခန်းတစ်ခုကို တည်ထောင်ခွင့် ပြုသည့် သဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့ကြသည်။[55] ယူအေအီးသည် ၂၀၀၁ ခုနှစ် မတ်လတွင် လစ်ဗျားအား တိုက်ခိုက်သည့် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ စစ်ဆင်ရေးတွင် ပါဝင်ခဲ့သည်။

၂၀၀၄ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလ ၂ ရက်တွင် ယူအေအီးနိုင်ငံ၏ ပထမ သမ္မတဇာယတ်ဘင် စူလ်တန် အယ်လ် နာဟာယန်း ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး ၎င်း၏ သားအကြီးဆုံး ဖြစ်သူ ရှိတ် ခါလစ်ဖာ ဘင် ဇာယတ် အယ်လ် နာဟာယန်းမှ အဘူဒါဘီ၏ စော်ဘွား အဖြစ် ဆက်ခံခဲ့သည်။ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ ဥပဒေအရ ယူအေအီး အုပ်ချုပ်သူများ၏ ထိပ်သီးကောင်စီမှ ခါလစ်ဖာအား သမ္မတ အဖြစ် ရွေးချယ်ခဲ့သည်။ ရှိတ် မိုဟာမက် ဘင် ဇာယတ် အယ်လ် နာဟာယန်းမှ ခါလစ်ဖာ၏ အဘူဒါဘီ အိမ်ရှေ့မင်းသား နေရာကို ဆက်ခံခဲ့သည်။[56] ၂၀၀၆ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် ယူအေအီး၏ ဝန်ကြီးချုပ် နှင့် ဒူဘိုင်းနယ် အုပ်ချုပ်သူ ရှိတ် မတ်တွန်း ဘင် ရာရှစ် အယ်လ် မတ်တွန်း ကွယ်လွန်ခဲ့သဖြင့် ဒူဘိုင်း အိမ်ရှေ့မင်းသား ရှိတ် မိုဟာမက် ဘင် ရာရှစ် အယ်လ် မတ်တွန်းမှ အုပ်ချုပ်သူနှင့် ဝန်ကြီးချုပ် နေရာကို ဆက်ခံ တာဝန် ယူခဲ့သည်။

၂၀၀၆ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၁၆ ရက်တွင် ပထမဆုံး နိုင်ငံတော်အဆင့် ရွေးကောက်ပွဲကို ယူအေအီးတွင် ကျင်းပခဲ့သည်။ ရွေးထုတ်ထားသော မဲပေးသူ အနည်းငယ်က အတိုင်ပင်ခံ အဖွဲ့ဖြစ်သော ဖက်ဒရယ် အမျိုးသား ကောင်စီ၏ အဖွဲ့ဝင် တစ်ဝက်ကျော်ကို ရွေးကောက်ခဲ့သည်။ ယူအေအီးသည် အခြား အာရပ်နိုင်ငံများ ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသော အာရပ်နွေဦးတော်လှန်ရေးမှ လွတ်မြောက်ခဲ့ရသော်လည်း အဲမရိတ် တက်ကြွလှုပ်ရှားသူ ၁၀၀ ကျော်မှာ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးကို တောင်းဆိုကြသဖြင့် အကျဉ်းချ နှိပ်စက် ခံခဲ့ရသည်။ ထိုမျှသာမက အချို့သူများမှာ နိုင်ငံသား အဖြစ်မှ ရုပ်သိမ်းခံခဲ့ရသည်။[57] ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမားရှိ အုပ်ချုပ်သူ မိသားစုဝင် တစ်ဦးမှ နိုင်ငံရေး အရ ပွင့်လင်းမြင်သာမှု ရှိစေရန် တောင်းဆိုသဖြင့် အကျယ်ချုပ် ချထား ခံခဲ့ရသည်။ အိမ်နီးချင်း နိုင်ငံဖြစ်သော ဘာရိန်းနိုင်ငံရှိ ဆန့်ကျင် ဆန္ဒပြမှုများကြောင့် ၂၀၁၂ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ယူအေအီးမှ မိမိ၏ အစိုးရကို အွန်လိုင်းတွင် လှောင်ပြောင်ခြင်းနှင့် ဆိုရှယ် မီဒီယာကို အသုံးပြု၍ ဆန္ဒပြရန် စည်းရုံးခြင်းတို့အား ဥပဒေမဲ့ ဖြစ်ကြောင်း သတ်မှတ်ခဲ့သည်။[4]

ဖူဂျာရာ အနီး သဲကန္တာရတွင် ပေါက်ဖွားကြီးပြင်းနေသော အကေးရှားပင်များ

အိုအေစစ်များတွင် စွန်ပလွံပင်များ၊ အကေးရှားပင်များ နှင့် ယူကလစ်ပင်များ ပေါက်ရောက်လျှက် ရှိသည်။ သဲကန္တာရ ဒေသတွင် ဒေသရင်း အပင်များမှာ အလွန်ရှားပါးပြီး မြက်ပင်များနှင့် ဆူးခြုံများသာ ရှိသည်။ ဒေသခံ တိရိစ္ဆာန်များမှာ အလွန်အအမင်း အမဲလိုက်ခြင်းကြောင့် မျိုးသုဉ်းလု နီးပါး ဖြစ်နေပြီ ဖြစ်သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် ဘာနီရပ်စ်ကျွန်းတွင် ရှိတ် ဇာယတ် ဘင် စူလ်တန် အယ်လ် နာဟာယန်းမှ ၁၉၇၀ ခုနှစ်တွင် စတင်ခဲ့သော သဘာဝ ထိန်းသိမ်းရေ အစီအစဉ် ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့ပြီး အချို့ တိရစ္ဆာန်များ ဆက်လက် ကျန်ရှိနေခဲ့ပြီး အာရေဗျ ဒရယ်များ နှင့် ကျားသစ်များမှာ ဥပမာ ဖြစ်သည်။ ကမ်းရိုးတန်းငါး နှင့် နို့တိုက်သတ္တဝါများတွင် မက်ကရယ်ငါး၊ ပါ့ချ် ငါး နှင့် တူနာငါး တို့အပြင် ငါးမန်း နှင့် ဝေလငါးတို့ ပါဝင်သည်။

ယူအေအီးနိုင်ငံ၏ ရာသီဥတုမှာ အပူလျော့ပိုင်း ခြောက်သွေ့သော ရာသီဥတုဖြစ်ပြီး ပူပြင်းသော နွေရာသီနှင့် နွေးထွေးသော ဆောင်းရာသီများ ရှိကြသည်။ အပူဆုံးလမှာ ဇူလိုင်လနှင့် ဩဂုတ်လတို့ဖြစ်ပြီး ကမ်းရိုးတန်း လွင်ပြင်တွင် ပျမ်းမျှ အမြင့်ဆုံး အပူချိန်မှာ ၄၅ ဒီဂရီ ဆဲလ်စီးယပ်စ် (၁၁၃ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) အထိ မြင့်မားသည်။ အယ်လ်ဟာဂျာ တောင်ကုန်း ဒေသတွင်မူ အပူချိန် လျော့နည်းပြီး ကုန်းမြေ မြင့်တက်လာသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ ဇန်နဝါရီလ နှင့် ဖေဖော်ဝါရီလများ အတွင်း ပျမ်းမျှ အနိမ့်ဆုံး အပူချိန်မှာ ၁၀ ဒီဂရီ မှ ၁၄ ဒီဂရီ ဆဲလ်စီးယပ်စ် အတွင်း ( ၅၀ ဒီဂရီမှ ၅၇ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက် အတွင်း) ရှိသည်။[62] နွေနှောင်းလများ အတွင်းတွင် ရှာကီ (အရှေ့တိုင်းသားဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည်။) ဟု ခေါ်သော စိုထိုင်းသော အရှေ့တောင်လေကြောင့် ကမ်းရိုးတန်း ဒေသများတွင် နေထိုင်၍ အဆင်မပြေ ဖြစ်ရသည်။ ကမ်းရိုးတန်း ဒေသတွင် ပျမ်းမျှ မိုးရေချိန်မှာ ၄.၇ လက်မ (၁၂၀ မီလီမီတာ) ဖြစ်သော်လည်း အချို့သော တောင်ကုန်းဒေသများတွင် နှစ်စဉ်မိုးရေချိန်မှာ ၁၃.၈ လက်မ (၃၅၀ မီလီမီတာ) အထိ ရောက်ရှိတတ်သည်။ ကမ်းရိုးတန်းဒေသများတွင် နွေလများ အတွင်း၌ တိုတောင်းပြီး သည်းထန်သော မိုးရွာကျတတ်ပြီး ထိုအတွက်ကြောင့် ရံဖန်ရံခါတွင် ပုံမှန်အားဖြင့် ခြောက်သွေ့သော ချောင်းခြောက်များ အတွင်းတွင် ရေလျှံတတ်သည်။[63] ထိုဒေသ အတွင်းတွင် မကြာခဏ ဆိုသလို ပြင်းထန်သော သဲမုန်တိုင်းများ တိုက်ခတ်တတ်ပြီး မြင်နိုင်စွမ်းကို သိသာစွာ လျော့ကျစေသည်။

ဆောင်းရာသီတွင် နှင်းကျရန် အတွက် ဖြစ်နိုင်ခြေ အနည်းငယ်မျှ ရှိသည်။ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ယူအေအီး၌ ပထမဆုံး အကြိမ် နှင်းကျခဲ့ပြီး နိုင်ငံအတွင်းရှိ ကုန်းမြင့် ဒေသများတွင် ဖြစ်သည်။[64] နှစ်အနည်းငယ် အကြာတွင် နှင်းနှင့် နှင်းသီးများကို ပိုမိုမြင်တွေ့လာရသည်။[65][66] ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမားရှိ ဂျီဘဲလ် ဂျိုက်စ် တောင်ကုန်း အစုအဝေးတွင်မူ နှင်းစတင် ကျဆင်းသည့် အချိန်မှစ၍ နှင်းကျဆင်းမှုကို ၂ ကြိမ်သာ ကြုံတွေ့ရသေးသည်။[67]

ခါလစ်ဖာ ဘင် ဇာယတ် အယ်လ် နာဟာယန်း နှင့် ရုရှားသမ္မတ ဗလာဒီမီယာ ပူတင်၊ ၂၀၀၇

ယူအေအီးသည် အခြားနိုင်ငံများနှင့် သံတမန် ဆက်ဆံရေး၊ စီးပွားရေး အရ ဆက်ဆံရေး ကျယ်ပြန့်စွာ ရှိသည်။ ယူအေအီးသည် အိုပက် အဖွဲ့ နှင့် ကမ္ဘာ့ ကုလသမဂ္ဂတို့တွင် အရေးပါသော နေရာမှ ပါဝင် ဆောင်ရွက်လျှက် ရှိပြီး ပင်လယ်ကွေ့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေးကောင်စီ (GCC) ကို စတင်တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ခဲ့သော အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံလည်း ဖြစ်သည်။

ယူအေအီးသည် အာဖဂန်နစ္စတန်နိုင်ငံရှိ တာလီဘန် အစိုးရကို တရားဝင် အစိုးရ အဖြစ် အသိအမှတ်ပြုခဲ့သော နိုင်ငံ ၃ နိုင်ငံ ထဲမှ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။ (အခြား နှစ်နိုင်ငံမှာ ပါကစ္စတန် နှင့် ဆော်ဒီအာရေဗျ တို့ ဖြစ်သည်။[78] ယူအေအီးသည် စက်တင်ဘာ ၁၁ တိုက်ခိုက်မှု ဖြစ်ပွားသည့် အချိန်တိုင်အောင် တာလီဘန်တို့နှင့် သံတမန် ဆက်ဆံရေး ရှိခဲ့သည်။ ယူအေအီးသည် အီဂျစ်နိုင်ငံ နှင့် ရင်းနှီးသော ဆက်ဆံရေးရှိပြီး အာရပ်ကမ္ဘာမှ နိုင်ငံများတွင် အီဂျစ်၌ အများဆုံး ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု ပြုလုပ်သော နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။[79] ပါကစ္စတန်နိုင်ငံသည် အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု စတင်တည်ထောင်သည့် အချိန်တွင် ပထမဆုံး တရားဝင် အသိအမှတ် ပြုသည့် နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး ယူအေအီး၏ အဓိက စီးပွားဖက် နှင့် ကုန်သွယ်ဖက် နိုင်ငံ အဖြစ် ယနေ့တိုင်အောင် ဆက်လက် ရှိနေခဲ့သည်။ ပါကစ္စတန် ကျွမ်းကျင် အရာထမ်း ၄ သိန်းကျော် ယူအေအီးတွင် အလုပ်လုပ်ကိုင်လျှက် ရှိသည်။[80]

နိုင်ငံခြားရေးဝန်ကြီး အဗ္ဗဒူလာ ဘင် ဇာယတ် အယ်လ် နာဟာယန်းအား အမေရိကန် နိုင်ငံခြားရေး ဝန်ကြီး ဂျွန်ကယ်ရီ နှင့် အတူ တွေ့ရစဉ်၊ ၂၀၁၃

ယူအေအီးသည် အမေရိကန်၏ ပေါ်လစီကို ဩဇာလွှမ်းမိုး ရန်နှင့် ပြည်တွင်း ငြင်းခုံဆွေးနွေးမှုများကို ပုံဖော်ရန် အတွက် ကမ္ဘာပေါ်ရှိ အခြားနိုင်ငံများထက်ပို၍ ငွေကုန်ကြေးကျခံ ဆောင်ရွက်သောနိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး [81] အတူ လက်တွဲလုပ်ဆောင်ခဲ့သော ရာထူးကြီး အစိုးရ အရာရှိများကို လခပေး၍ အမေရိကန်နိုင်ငံအတွင်း ၎င်းတို့၏ လုပ်ငန်းစဉ်များကို ဆောင်ရွက်​စေလေ့ ရှိသည်။[81] ယူအေအီးနိုင်ငံ အတွင်း အများဆုံးသော ကျွမ်းကျင် အရာထမ်းများမှာ အိန္ဒိယ လူမျိုးများ ဖြစ်သည်။[82][83] ဗြိတိသျှ တပ်များ ယူအေအီးမှ ၁၉၇၁ ခုနှစ်တွင် ရုပ်သိမ်း ထွက်ခွာပြီးနောက် ယူအေအီးနိုင်ငံတည်ထောင်ခဲ့ပြီး အချိန်တွင် ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ အတွင်းရှိ ကျွန်းများအား ပိုင်ဆိုင်မှု ကိစ္စနှင့် ပတ်သက်၍ အီရန် နှင့် အငြင်းပွားခဲ့သည်။ ယူအေအီးမှ ထိုကိစ္စအား ကုလသမ္မဂ္ဂအထိ ဖြေရှင်းရန် ကြိုးစားသော်လည်း ကုလသမ္မဂ္ဂမှ ပယ်ချခဲ့သည်။[84] ယူအေအီးနိုင်ငံအတွင်း အီရန် လူမျိုး အများအပြားရှိခြင်းနှင့် စီးပွားရေး အရ ဆက်ဆံမှု ခိုင်မာခြင်းကြောင့် ထိုအငြင်းပွားမှုများသည် နှစ်နိုင်ငံကြား ဆက်ဆံရေးကို များစွာ ထိခိုက်မှု မရှိစေခဲ့ပေ။[85]

အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု နှင့် အစ္စရေးနိုင်ငံတို့နှင့် အငြင်းပွားရာတွင် အီရန်နိုင်ငံမှ အဓိက ရေနံကုန်သွယ်ရေး လမ်းကြောင်းဖြစ်သော ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ အပေါက်ဝရှိ ရေလက်ကြားကို ပိတ်ဆို့ရန် အကြိမ်ကြိမ် အခါခါ ခြိမ်းခြောက်ခဲ့သည်။[4] ထို့အတွက်ကြောင့် ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် ယူအေအီးမှ ဟော်မွတ်ဇ် ရေလက်ကြားကို ဖြတ်သန်းရန် မလိုသော ကုန်းတွင်း ရေနံပိုက်လိုင်းကို စတင်အသုံးပြုခဲ့ခြင်းဖြင့် အီရန်တို့ ပိတ်ဆိုခဲ့ပါက ထိခိုက်မှု လျော့နည်းစေရန် အတွက် ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။

ကုန်သွယ်မှု အနေဖြင့် ကြည့်မည်ဆိုပါက ယူကေနှင့် ဂျာမနီတို့သည် ယူအေအီး၏ အကြီးဆုံးသော ပို့ကုန် တင်ပို့သည့် ဈေးကွက်ဖြစ်ပြီး နှစ်နိုင်ငံကြား အပြန်အလှန်ဆက်ဆံရေးမှာ နီးစပ်မှု ရှိပြီး ၎င်းတို့၏ နိုင်ငံသား အများအပြားမှာ ယူအေအီးတွင် လာရောက် နေထိုင်ကြသည်။[86][87] ဂျပန်နိုင်ငံနှင့် သံတမန် ဆက်ဆံရေးမှာ ယူအေအီးနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရေးရသည့် ၁၉၇၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလမှ စတင်ခဲ့သည်။[88] နှစ်နိုင်ငံ အကြား ရင်းနှီးသော ဆက်ဆံရေး ရှိကြပြီး အပြန်အလှန် ကုန်သွယ်မှု ပြုကြသည်။ ယူအေအီးမှ ဂျပန်သို့ ရေနံစိမ်းနှင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့များ တင်ပို့ရောင်းချပြီး ဂျပန်မှ ယူအေအီးသို့ ကား နှင့် လျှပ်စစ်ပစ္စည်းများ တင်ပို့ရောင်းချကြသည်။[88]

အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု လေတပ်မှ အက်ဖ်-၁၆ ဘလောက် ၆၀ တိုက်လေယာဉ်ပျံ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု တက္ကဆပ်ပြည်နယ် ဖို့တ်ဝေါ့သ်မြို့ရှိ လော့ဒ်ဟိမာတင် စက်ရုံမှ ပျံသန်းထွက်ခွာလာစဉ်

ပြင်သစ်နိုင်ငံနှင့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတို့သည် ကာကွယ်ရေး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး သဘောတူညီချက်များနှင့် စစ်လက်နက်ပစ္စည်း ပံ့ပိုးရောင်းချရေးတို့တွင် မဟာဗျူဟာကျ အရေးပါသော နေရာမှ ပါဝင်ပတ်သက်လျှက် ရှိကြသည်။ [89] ယူအေအီးသည် ၂၀၁၃ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် ပြင်သစ်ထံမှ ရပ်ဖ်အေအယ်လ် တိုက်လေယာဉ် အစင်း ၆၀ ဝယ်ယူရန် ဆွေးနွေးခဲ့သည်။[90] ယူအေအီးသည် အမေရိကန်တို့အား ဆီးရီးယားရှိ အစ္စလာမ်နိုင်ငံ (အိုင်အက်စ်)တို့အား လေကြောင်းတိုက်ခိုက်မှု ပထမဆုံး အကြိမ် တိုက်ခိုက်ရာတွင် ကူညီခဲ့သည်။[91]

ယူအေအီး စစ်တပ်မှာ အစပိုင်းတွင် လူအနည်းငယ်သာ ရှိခဲ့သော်လည်း နှစ်ပေါင်းများစွာ အတွင်း သိသာစွာ များပြားလာခဲ့ပြီး ယခုအခါတွင် ပြင်သစ်၊ အမေရိကန် နှင့် ယူကေ (ယခင်က ယူအေအီးကို ကာကွယ်ခဲ့သူ) တို့ အပါအဝင် ပြည်ပနိုင်ငံများမှ ဝယ်ယူထားသော ခေတ်မီ လက်နက်စနစ်များဖြင့် တပ်ဆင်ထားသည်။ အရာရှိ အများစုမှာ ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းရှိ ဆင်းဒဟတ် တော်ဝင် စစ်တက္ကသိုလ် နှင့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုရှိ ဝက်စ်ပွိုင့် စစ်တက္ကသိုလ်၊ ဒန့်ထရွန်း တော်ဝင် စစ် ကောလိပ် တို့ အပြင် ပြင်သစ်နိုင်ငံရှိ စစ်တက္ကသိုလ် ဖြစ်သော ဆောင်ဆေး စစ်တက္ကသိုလ်တို့မှ သင်တန်းဆင်းများ ဖြစ်ကြသည်။ ပြင်သစ်မှ အဘူဒါဘီ အခြေစိုက် လေတပ်စခန်းကို ၂၀၀၉ ခုနှစ် မေလတွင် ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။ ၂၀၁၁ ခုနှစ် မတ်လတွင် ယူအေအီးသည် လစ်ဗျားနိုင်ငံ အပေါ်တွင် လေယာဉ်မပျံသန်းရ ဇုန် အဖြစ် ပိတ်ပင်တားဆီးရာတွင် ဝင်ရောက်ပူးပေါင်းရန် သဘောတူခဲ့ပြီး အက်ဖ်-၁၆ လေယာဉ် ၆ စင်းနှင့် ဒက်ဆု မီရာ့ဂျ် ၂၀၀၀ ဘက်စုံသုံး တိုက်လေယာဉ် ၆ စင်းတို့ကို စေလွှတ်ခဲ့သည်။[92] ပင်လယ်ကွေ့ စစ်ပွဲ တွင် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုမှ တပ်များနှင့် စစ်ရေး ပစ္စည်းများကို ယူအေအီးနှင့် အခြား ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ ဒေသတို့တွင် အခြေစိုက်ခဲ့သည်။

၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် ယူအေအီးသည် ဆော်ဒီအာရေဗျ ဦးဆောင်သော ယီမင်နိုင်ငံရှိ ရှိယာ့စ် ဟူသစ်နှင့် ၂၀၁၁ ခုနှစ် အုံကြွမှုတွင် ပြုတ်ကျခဲ့သော သမ္မတဟောင်း အလီ အဗ္ဗဒူလာ ဆာလေး၏ သစ္စာခံတပ်များ တိုက်ခိုက်မှုအား စစ်ရေးအရ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ရာတွင် ပါဝင်ခဲ့သည်။[93]

၂၀၁၅ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၄ ရက် သောကြာနေ့တွင် အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စုနှင့် ဘာရိန်းနိုင်ငံတို့မှ စစ်သား အယောက် ၅၀ခန့် ယီမင်နိုင်ငံ အလယ်ဗဟိုရှိ မာရစ်ဘ်တွင် သေဆုံးခဲ့သည်။ [94] အန်ဆာ အလာဟ် ဟုလည်း သိကြသော ဟူသစ်တို့မှာ တိုက်ခိုက်မှုမှာ ၎င်းတို့၏ လက်ချက်ဖြစ်ကြောင်းနှင့် ဆိုဗီယက်ခေတ် တို့ရှ်ကာ ရော့ကက်ကို အသုံးပြု၍ တိုက်ခိုက်ခဲ့ခြင်း ဖြစ်ကြောင်း ထုတ်ဖော်ပြောကြားခဲ့သည်။[95] နောင်တွင် သိရှိရသည်မှာ ထိုရော့ကက်သည် လက်နက်ထားသိုရာ နေရာသို့ ပစ်မှတ်ထား တိုက်ခိုက်ခြင်း ဖြစ်ပြီး ထို့အတွက်ကြောင့် ပြင်းထန်သော ပေါက်ကွဲမှု ဖြစ်ပွားကာ အဲမရိတ် နှင့် ဘာရိန်း တပ်သားများ သေဆုံးခဲ့ရခြင်း ဖြစ်ကြောင်း သိရသည်။[94]

စော်ဘွားနယ်များ၏ တည်နေရာများ

အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု နိုင်ငံသည် စော်ဘွားနယ် ၇ ခု အဖြစ် ပိုင်းခြားထားသည်။ ဒူဘိုင်းနယ်မှာ လူဦးရေ အများဆုံး စော်ဘွားနယ်ဖြစ်ပြီး ယူအေအီး လူဦးရေ၏ ၃၅.၆% မျှ ရှိသည်။ အဘူဒါဘီ စော်ဘွားနယ်တွင် လူဦးရေ ၃၁.၂% မျှ ရှိသဖြင့် ယူအေအီး၏ လူဦးရေ ၃ ပုံ ၂ ပုံကျော်မှာ အဘူဒါဘီ သို့မဟုတ် ဒူဘိုင်းတွင် နေထိုင်ကြသည်။

အဘူဒါဘီသည် ဧရိယာအားဖြင့် ၂၆,၀၀၀ စတုရန်းမိုင် (၆၇,၃၄၀ စတုရန်း ကီလိုမီတာ) မျှ ရှိသဖြင့် ကျွန်းများ မပါဝင်သော နိုင်ငံဧရိယာ၏ ၈၆.၇% ရှိသည်။ ယူအေအီးတွင် ကမ်းရိုးတန်း အရှည်မိုင် ၂၅၀ ကျော် (၄၀၀ ကီလိုမီတာကျော်) ရှိပြီး အုပ်ချုပ်ရေး အနေနှင့် အဓိက ဒေသ ၃ ခု ခွဲခြား ထားသည်။ ဒူဘိုင်းစော်ဘွားနယ်သည် ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ ကမ်းရိုးတန်းရှိ ယူအေအီးနိုင်ငံ နယ်နိမိတ် အတွင်း ၄၅ မိုင် (၇၂ ကီလိုမီတာ) မျှ ရှည်လျားသည်။ ဒူဘိုင်း၏ ဧရိယာသည် စတုရန်းမိုင် ၁,၅၀၀ (၃,၈၈၅ စတုရန်း ကီလိုမီတာ) မျှ ရှိသဖြင့် ကျွန်းများ မပါသော နိုင်ငံ စုစုပေါင်း ဧရိယာ၏ ၅%မျှ ရှိသည်။ ရှာဂျာ စော်ဘွားနယ်သည် ပါရှန်းပင်လယ်ကွေ့ ကမ်းရိုးတန်းရှိ ယူအေအီးနိုင်ငံ နယ်နိမိတ်အတွင်း ၁၀မိုင်ခန့် (၁၆ ကီလိုမီတာခန့်) ရှည်လျားပြီး အတွင်းပိုင်းသို့ မိုင် ၅၀ ကျော် (၈၀ ကီလိုမီတာကျော်) ရှည်လျားသည်။ မြောက်ပိုင်းရှိ စော်ဘွားနယ်များ ဖြစ်သော ဖူဂျာအီရာ၊ အက်ဂျ်မန်၊ ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမား၊ အွမ်-အယ်-ကူဝိန်းတို့တွင် စုစုပေါင်း ဧရိယာ ၁,၄၉၈ စတုရန်းမိုင် (၃,၈၈၂ စတုရန်း ကီလိုမီတာ) ရှိသည်။ ယူအေအီးတွင် နယ် ၂ နယ်မှ ပူးပေါင်း အုပ်ချုပ်သော ဒေသ ၂ ခု ရှိသည်။ တစ်ခုမှာ အိုမန် နှင့် အက်ဂျ်မန် တို့မှ ပူးပေါင်း အုပ်ချုပ်ပြီး အခြားတစ်ခုမှာ ဖူဂျာအီရာ နှင့် ရှာဂျာတို့မှ ပူးပေါင်း အုပ်ချုပ်သည်။

ယူအေအီး နယ်နိမိတ်များ ဝန်းရံထားသော ဝါဒီ မာဒါ ဟု ခေါ်သည့် အိုမန်နိုင်ငံ၏ နိုင်ငံခြားမြေ ဝန်းရံနယ် တစ်ခု ရှိသည်။ ထိုဒေသမှာ မူဆန်ဒန် ကျွန်းဆွယ်နှင့် ကျန်ရှိသော အိုမန်နိုင်ငံ၏ အကွာအဝေး တစ်ဝက်တွင် ရှိပြီး ရှာဂျာ စော်ဘွားနယ် အတွင်း ရှိသည်။ ထိုနယ်မြေ၏ အကျယ်အဝန်းမှာ ၂၉ စတုရန်းမိုင် (၇၅ စတုရန်းကီလိုမီတာ) ရှိပြီး နယ်နိမိတ်ကို ၈၁၉ ခုနှစ်ကပင် သဘောတူ ခဲ့ကြသည်။ မာဒါ၏ အရှေ့မြောက် ထောင့်စွန်းမှာ ခေါ ဖာကာ-ဖူဂျာအီရာလမ်းနှင့် နီးကပ်စွာတည်ရှိပြီး ၃၃ပေ (၁၀ မီတာ) မျှသာ ကွာဝေးသည်။ အိုမန်၏ နိုင်ငံခြားမြေ ဝန်းရံနယ် မာဒါ အတွင်းတွင် ယူအေအီး၏ နိုင်ငံခြားမြေ ဝန်းရံနယ် ဖြစ်သော နာဝါ နယ် ရှိပြီး ရှာဂျာ စော်ဘွားနယ်မှပင် ပိုင်ဆိုင်သည်။ ၎င်းမှာ ၅ စတုရန်းမိုင် (၈ စတုရန်းကီလိုမီတာ) မျှ ကျယ်ဝန်းပြီး နယူးမာဒါမြို့၏ အနောက်ဘက် ဖုန်လမ်း ပေါ်တွင် တည်ရှိသည်။ ထိုနေရာတွင် အိမ်ခြေ ၄၀ ခန့် နှင့် ကိုယ်ပိုင်ဆေးခန်းအပြင် တယ်လီဖုန်း အိတ်ချိန်း ရှိသည်။

Flag	စော်ဘွားနယ်	မြို့တော်	လူဦးရေ (၂၀၀၈ ခုနှစ်)[96]	စုစုပေါင်း လူဦးရေ၏ %	ဧရိယာ (km²)[96]	ဧရိယာ (mi²)	စုစုပေါင်း ဧရိယာ၏ %	သိပ်သည်းမှု
	အဘူဒါဘီနယ်	အဘူဒါဘီမြို့	၁,၅၄၈,၆၅၅	၃၁.၂%	၆၇,၃၄၀	၂၆,၀၀၀	၈၆.၇%	၂၅
	အက်ဂျ်မန်နယ်	အက်ဂျ်မန်မြို့	၃၇၂,၉၂၃	၇.၅%	၂၅၉	၁၀၀	၀.၃%	၉၉၆
	ဒူဘိုင်းနယ်	ဒူဘိုင်းမြို့	၁,၇၇၀,၅၃၃	၃၆.၆%	၃,၈၈၅	၁,၅၀၀	၅.၀%	၃၃၆
	ဖူဂျာအီရာနယ်	ဖူဂျာအီရာမြို့	၁၃၇,၉၄၀	၂.၉%	၁,၁၆၅	၄၅၀	၁.၅%	၁၀၉
	ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမားနယ်	ရပ်စ်-အယ်လ်-ခိုင်းမားမြို့	၁၇၁,၉၀၃	၃.၄%	၁,၆၈၄	၆၅၀	၂.၂%	၁၂၂
	ရှာဂျာနယ်	ရှာဂျာမြို့	၈၉၅,၂၅၂	၁၈.၀%	၂,၅၉၀	၁,၀၀၀	၃.၃%	၂၆၂
	အွမ်-အယ်-ကူဝိန်းနယ်	အွမ်-အယ်-ကူဝိန်းမြို့	၆၉,၉၃၆	၁.၄%	၇၇၇	၃၀၀	၀.၉%	၈၈
	ယူအေအီး	အဘူဒါဘီမြို့	၄,၉၆၇,၁၄၂	၁၀၀%	၇၇,၇၀၀	၃၀,၀၀၀	၁၀၀%	၅၆

ကြိမ်ဒဏ် နှင့် ကျောက်ခဲဖြင့် ထုသတ် အပြစ်ပေးခြင်းမှာ ယူအေအီးတွင် ဥပဒေမှ ခွင့်ပြုထားသော အပြစ်ပေးမှုများဖြစ်သည်။ ထို အပြစ်ဒဏ်များကို ရှာရီယာ ဥပဒေမှ ရယူထားခြင်း ဖြစ်ပြီး ၂၀၀၅ ခုနှစ်မှစ၍ ဖက်ဒရယ် ဥပဒေတွင် ပါဝင်လာခဲ့သည်။[196] အချို့သော ယူအေအီးရှိ အိမ်အကူ အလုပ်သမားများမှာ ရှာရီယာ တရားစီရင်မှု၏ အပြစ်ပေးမှုများ ဖြစ်သော ကြိမ်ရိုက်ခြင်း နှင့် ကျောက်ခဲထုသတ်ခြင်းတို့ အတွက် သားကောင်များ ဖြစ်သွားရသည်။[129] ဖရီးဒမ်းဟောက်စ်မှ နှစ်စဉ်ထုတ်ဝေသော အစီရင်ခံစာ ဖြစ်သည့် ကမ္ဘာပေါ်ရှိ လွတ်လပ်မှု အစီရင်ခံစာတွင် ယူအေအီးအား "မလွတ်လပ်" ဟူသော ကဏ္ဍအောက်တွင် နှစ်စဉ် ထည့်သွင်း ထားသည်မှာ ပထမဆုံး ဝက်ဘ်ဆိုက်ဒ်တွင် ကြည့်ရှုနိုင်သော ၁၉၉၉ ခုနှစ်မှ စ၍ပင် ဖြစ်သည်။[77]

ယူအေအီးသည် အာရပ်နွေဦး တော်လှန်ရေးမှ လွတ်ကင်းခဲ့သော်လည်း ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး အတွက် တောင်းဆိုကြသော အဲမရိတ် တက်ကြွလှုပ်ရှားသူ အယောက် ၁၀၀ ကျော်မှာ ထောင်သွင်း အကျဉ်းချ၍ ညှင်းပန်း နှိပ်စက် ခံခဲ့ရသည်။[57][197] ၂၀၁၁ ခုနှစ်မှစ၍ ယူအေအီး အစိုးရသည် တိတ်တဆိတ် ထောင်သွင်း အကျဉ်းချခြင်းများကို တိုးမြှင့် လုပ်ဆောင်လာခဲ့သည်။[198][199][200][201][202] နိုင်ငံခြားသား အမြောက်အများနှင့် အဲမရိတ်နိုင်ငံသားများမှာ အစိုးရ၏ ဖမ်းဆီးခြင်းနှင့် ပြန်ပေးဆွဲခြင်းကို ခံခဲ့ကြရသည်။ ယူအေအီး အစိုးရမှ ထိုသူများအား ဖမ်းဆီးထားကြောင်းကို ငြင်းဆန်ခဲ့ပြီး ၎င်းတို့ မည်သည့်နေရာတွင် ရှိနေသည်ကို ဖုံးကွယ်ထားကာ ထိုသူများအား ဥပဒေ၏ အကာအကွယ် အပြင်ဘက်တွင် ထားရှိခဲ့သည်။[203][198][204] လူ့အခွင့်အရေး စောင့်ကြည့်ရေး အဖွဲ့မှ ယူအေအီး အစိုးရ၏ တိတ်တဆိတ် ဖမ်းဆီးခြင်း နှင့် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ခြင်းတို့မှာ အလွန်စိုးရိမ်စရာ ကောင်းသော အခြေအနေရှိသည်ဟု ဆိုသည်။[199]

အာရပ် လူ့အခွင့်အရေး အဖွဲ့အစည်းမှ "ယူအေအီးမှ တိတ်တဆိတ် ဖမ်ဆီးခြင်း နှင့် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ခြင်း" အစီရင်ခံစာအတွက် တရားခံတို့ထံမှ သက်သေ အထောက်အထားများကို ရယူထားခဲ့ပြီး ထိုသူတို့မှ ပြန်ပေးဆွဲခံရပြီး အကျဉ်းစခန်းများတွင် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ခြင်း နှင့် စော်ကားခြင်းများ ခံခဲ့ရကြောင်း ပြောကြားခဲ့သည်။[198][204] ထိုအစီရင်ခံစာတွင် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ပုံ ၁၆ မျိုးကို ဖော်ပြထားခဲ့ပြီး ပြင်းပြင်းထန်ထန် ရိုက်နှက်ခြင်း၊ ကျင်စက်ဖြင့်တို့မည်ဟု ခြိမ်းခြောက်ခြင်း နှင့် ဆေးကုသမှု ရယူနိုင်ရန် ငြင်းပယ်ခြင်း တို့ ပါဝင်သည်။[198][204]

၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် အဲမရိတ် တက်ကြွလှုပ်ရှားသူ ၉၄ ယောက်တို့မှာ လျှို့ဝှက် အကျဉ်းစခန်းများတွင် ဖမ်းဆီးခြင်း ခံရပြီး အစိုးရအား ဖြုတ်ချရန် ကြိုးစားသည်ဟု စွပ်စွဲကာ တရားစွဲဆိုခြင်း ခံခဲ့ကြရသည်။[205] လူ့အခွင့်အရေး အဖွဲ့အစည်းများမှ ထို တရားစွဲဆိုမှုများ၏ လျှို့ဝှက်မှုများကို ထုတ်ဖော် ပြောကြားခဲ့သည်။ သူ၏ ဖခင် တရားခံများထဲတွင် ပါဝင်သော အဲမရိတ်နိုင်ငံသား တစ်ဦးမှ ထိုတရားစွဲမှု ကိစ္စအား တွိ လုပ်ခဲ့သည့် အတွက် ဖမ်းဆီးခြင်း ခံခဲ့ရသည်။ ၂၀၁၃ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် သူ့အား ထောင်ဒဏ် ၁၀ လ အပြစ်ပေးခဲ့သည်။[206] နောက်ဆုံး အနေဖြင့် တိတ်တဆိတ် ဖမ်းဆီးခံရခြင်းတွင် အဘူဒါဘီမှ ညီအစ်မ သုံးဦး ပါဝင်သည်။[207][208]

ယူအေအီးအစိုးရ၏ စွပ်စွဲချက်ဖြစ်သော ယူအေအီးနိုင်ငံသားများ နှင့် နိုင်ငံခြားသားများ ပူးပေါင်း၍ နိုင်ငံအား မတည်မငြိမ် ဖြစ်အောင် လုပ်ဆောင်နေသည် ဆိုသော အချက်ကို ထင်ရှားစေရန် အတွက် အဲမရိတ် နိုင်ငံသား မဟုတ်သူများအားလည်း ဖိနှိပ်မှုများ ရှိခဲ့သည်။[204] နိုင်ငံခြားသားများမှာလည်း ပြန်ပို့ခြင်း ခံကြရသည်။ [204] ယူအေအီးတွင် နှစ်ပေါင်းများစွာ အလုပ်လုပ်ခဲ့ကြသော အီဂျစ် နှင့် အခြားနိုင်ငံခြားသားများအား ရက်အနည်းငယ်သာ အချိန်ပေး၍ နိုင်ငံအတွင်းမှ ထွက်ခွာစေသော မှတ်တမ်း မှတ်ရာများ ရှိသည်။

လစ်ဗျား နိုင်ငံသား နှစ်ဦး[209] နှင့် ကာတာ နိုင်ငံသား နှစ်ဦး[204][210] အပါအဝင် နိုင်ငံခြားသားများမှာလည်း တိတ်တဆိတ် ဖမ်းဆီးခြင်း ခံခဲ့ကြရသည်။ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လူ့အခွင့်အရေးအဖွဲ့မှ ပြောကြားခဲ့သည်မှာ ကာတာ အမျိုးသားများမှာ ယူအေအီးအစိုးရ၏ ပြန်ပေးဆွဲခြင်းကို ခံကြရပြီး ထိုသူများ မည်သို့ဖြစ်ပျက်နေသည်ကို အစိုးရမှ မိသားစုများ မသိအောင် ဖုံးကွယ်ထားခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။[204][210] ဖမ်းဆီးခံရပြီး ထောင်သွင်း အကျဉ်းချကာ နှင်ထုတ်ခံရသူများ ထဲတွင် လူသိများသော ဘလော့ဂါ နှင့် တွစ်တာ နာမည်ကျော် တစ်ဦး ဖြစ်သူ အီယတ်-အယ်လ်-ဘတ်ဒါဒီလည်း အပါအဝင် ဖြစ်သည်။ ၎င်းအား ယူအေအီး အာဏာပိုင်များမှ ဖမ်းဆီး၍ ထောင်သွင်း အကျဉ်းချကာ နိုင်ငံအတွင်းမှ နှင်ထုတ်ခဲ့သည်။[204] ယူအေအီးတွင် တသက်တာလုံး နေထိုင်ခဲ့သော ပါလက်စတိုင်း နိုင်ငံသား တစ်ဦးဖြစ်သော်လည်း သူ့တွင် အမိန့်အတွက် ပြန်လည် စောဒက တက်ခွင့် မရှိခဲ့ပေ။[204] သူ့အား ပါလက်စတိုင်း နယ်မြေသို့ ပြန်ပို့ရန် မဖြစ်နိုင်သည့် အတွက် မလေးရှားသို့ နှင်ထုတ်ခြင်း ခံခဲ့ရသည်။[204]

၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် ယူအေအီး အစိုးရမှ ပြင်သစ် ဆယ်ကျော်သက် ယောက်ျားလေး တစ်ဦးအား အဲမရိတ်နိုင်ငံသား ၃ ဦးမှာ အဓမ္မပြုကျင့်ခြင်းကို ဖုံးကွယ်ရန် ကြိုးစားခဲ့ပြီး ထိုသူများထဲမှ တစ်ဦးမှာ အိတ်ချ်အိုင်ဗွီ ပေါ့ဇတစ် ရှိနေသည်ကိုလည်း ဖုံးကွယ်ရန် ကြိုးစားခဲ့သည်။[211] သံတမန်ရေးအရ ဖိအားပေးမှုကြောင့် အဲမရိတ် မုဒိမ်း သမားများ ဖမ်းဆီးခံရပြီး အပြစ်ပေးခြင်း ခံကြရသည်။[212]

၂၀၀၉ခုနှစ် ဧပြီလတွင် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်သည့် ဗွီဒီယို အခွေတစ်ခွေအား ယူအေအီးမှ တိတ်တဆိတ် ခိုးထုတ်လာခဲ့ပြီး ထိုဗွီဒီယိုတွင် ရှိတ် အစ်ဆာ ဘင် ဇာယတ် အယ်လ် နာဟာယန်း မှ လူတစ်ဦး (မိုဟာမက် ရှား ပူး) အား ကြာပွတ်၊ လျှပ်စစ် နွားနှင်တံ နှင့် သံချောင်းများ ထိုးထွက်နေသော သစ်သားပြားတို့ဖြင့် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ခြင်းနှင့် ၎င်း၏ ကိုယ်ပေါ်မှ ကားဖြင့် ကြိမ်ဖန်များစွာ ဖြတ်ကြိတ်နေသည်ကို ပြထားခဲ့သည်။[213] ၂၀၀၉ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် အစ်ဆာသည် တရားရုံးသို့လာပြီး အပြစ်မရှိကြောင်း ထွက်ဆိုခဲ့သည်။[214] အမှုမှာ ၂၀၁၀ ဇန်နဝါရီ ၁၀ ရက်တွင် ပြီးဆုံးခဲ့ပြီး အစ်ဆာအား မိုဟာမက် ရှားပူး အား ညှင်းပန်းနှိပ်စက်မှု အတွက် အပြစ် မရှိကြောင်း ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။[215] လူ့အခွင့်အရေး စောင့်ကြပ်ကြည့်ရှုရေး အဖွဲ့မှ ထိုအမှုကို ဝေဖန်ခဲ့ပြီး အစိုးရအား ယူအေအီး လုံခြုံရေး အဖွဲ့ဝင်များနှင့် အခြား အာဏာပိုင် ပုဂ္ဂိုလ်များ၏ ညှင်းပန်းနှိပ်စက်သည့် စွပ်စွဲချက်များကို ဖော်ထုတ်ရန်အတွက် လွတ်လပ်သော အဖွဲ့တစ်ဖွဲ့ ဖွဲ့၍ ဆောင်ရွက်ရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။[216] အမေရိကန် နိုင်ငံခြားရေး ဝန်ကြီးဌာနမှ ထိုဆုံးဖြတ်ချက် အတွက် စိုးရိမ်ကြောင်း ထုတ်ဖော်ပြောကြားခဲ့ပြီး အဲမရိတ် လူ့အဖွဲ့အစည်းရှိ လူများ အားလုံး "တရားဥပဒေ ရှေ့မှောက်တွင် အညီအမျှ ရှိရမည်" ဟု ဆိုခဲ့ကာ ထိုဆုံးဖြတ်ချက်အား ဂရုတစိုက် ပြန်လည် သုံးသပ်ရန်နှင့် ထိုအမှုအား တရားမျှတမှု အပြည့်အဝ ရှိကြောင်း သေချာအောင် ပြုလုပ်ရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။[217]

လတ်တလော နှစ်များတွင် ရှီယာ့ မွတ်စလင် ကိုးကွယ်သော နိုင်ငံခြားသား အရာထမ်း များစွာကို ယူအေအီးမှ ပြန်ပို့ခဲ့သည်။[218][219][220] အထူးသဖြင့် လက်ဘနွန်မှ ရှီယာ့ မိသားစုများမှာ ပြန်ပို့ခံခဲ့ကြရပြီး ဟေဇဘိုလာ သူပုန်များကို စာနာသည်ဟု စွပ်စွဲခြင်း ခံကြရသည်။[221][222][223][224][225][226] အချို့သော အဖွဲ့အစည်းများ၏ အဆိုအရ လတ်တလောနှစ်များတွင် ရှီယာ့ နိုင်ငံခြား အရာထမ်း ၄၀၀၀ ကျော်မှာ ယူအေအီးမှ ပြန်ပို့ခြင်း ခံခဲ့ရသည်ဟု ဆိုသည်။[227][228]

အမျိုးသမီး အိမ်အကူ ဝန်ထမ်းများအား လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ စော်ကား နှောင့်ယှက်ခြင်းမှာ အခြား စိုးရိမ်ဖွယ် ကိစ္စတစ်ခု ဖြစ်ပြီး အိမ်အကူ ဝန်ထမ်းများမှာ ၁၉၈၀ခုနှစ် ယူအေအီး အလုပ်သမား ဥပဒေ ဖြင့် လည်းကောင်း၊ ၂၀၀၇ ခုနှစ် အလုပ်သမား ဥပဒေကြမ်းဖြင့် လည်းကောင်း အကာအကွယ် ပေးထားခြင်း မရှိပေ။[229] အလုပ်သမားများ ဆန္ဒပြပါက ဖိနှိပ်ခံကြရပြီး တရားဥပဒေ ဆိုင်ရာ အခွင့်အရေး အပြည့်အဝ မရဘဲ ဆန္ဒပြသူများကို ထောင်သွင်း အကျဉ်းချလေ့ ရှိသည်။[230] အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လူ့အခွင့်အရေးအဖွဲ့၏ ၂၀၁၃ ခုနှစ် နှစ်စဉ် အစီရင်ခံစာတွင် အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စုအား အချို့သော လူ့အခွင့်အရေး ပြဿနာများ အတွက် အာရုံစိုက် ရေးသားထားသည်။ ၎င်းတို့ အသားပေး ဖော်ပြထားသည်မှာ အစိုးရ၏ လွတ်လပ်စွာ ပြောဆိုခွင့်နှင့် စုဝေးခွင့်ကို ကန့်သတ်မှု၊ ထင်ရာမြင်ရာ ဖမ်းဆီးမှုနှင့် ညှင်းပမ်းနှိပ်စက်မှု တို့နှင့်အတူ သေဒဏ် အပြစ်ပေးမှု အကြောင်းတို့ ဖြစ်သညည်။

၂၀၁၂ ခုနှစ်တွင် ဒူဘိုင်းရဲတို့မှ ဗြိတိသျှ နိုင်ငံသား သုံးဦးအား မူးယစ်ဆေးဝါးမှုဖြင့် ဖမ်းဆီးပြီးနောက် ရိုက်နှက်ခြင်း နှင့် လျှပ်စစ် ကျင်စက်ဖြင့် တို့ခြင်းများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။[231] ဗြိတိသျှ ဝန်ကြီးချုပ် ဒေးဗစ် ကင်မရွန်း မှ ထိုအမှုအား စိုးရိမ်ကြောင်း ပြောကြားခဲ့ပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ် ယူအေအီး သမ္မတ ရှိတ် ခါလီဖာ ဘင် ဇာယတ် အယ်လ် နာဟာယန်း ယူကေသို့ နိုင်ငံတော် ခရီး လာရောက်သော အခါတွင် ထပ်မံ မေးခွန်း ထုတ်ခဲ့သည်။[232] ထိုလူ ၃ ဦးအား အပြစ်မှ ကင်းလွတ်ခွင့် ပေးခဲ့ပြီး ဖမ်းဆီးထားရာမှ ၂၀၁၃ ဇူလိုင်လတွင် လွှတ်ပေးခဲ့သည်။[233]

ခါလီဖာ မိုးမျှော်တိုက်တွင် အလုပ်လုပ်နေကြသော တောင်အာရှ ဆောက်လုပ်ရေး လုပ်သားများ

ရွှေ့ပြောင်း အလုပ်သမားများအား ယူအေအီး၌ ဆက်ဆံပုံကို ခေတ်သစ် ကျွန်စနစ် အဖြစ် ပုံခိုင်းလေ့ ရှိကြသည်။[234] ရွှေ့ပြောင်း အလုပ်သမားများသည် ယူအေအီး၏ အလုပ်သမား အခွင့်အရေးများတွင် အကျုံးမဝင်သဖြင့် အဓမ္မခိုင်းစေခြင်း ခံရပါက ခုခံနိုင်စွမ်း မရှိပေ။ ယူအေအီးရှိ ရွှေ့ပြောင်း အလုပ်သမားများမှာ အလုပ်သမား သမဂ္ဂသို့ ဝင်ရောက်ခွင့် မရှိပေ။[235] ထို့ပြင် ရွှေ့ပြောင်း အလုပ်သမားများအား သပိတ်မှောက်ခြင်းမှလည်း တားမြစ်ထားသည်။[235][236] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် အလုပ်သမား ဒါဇင်ပေါင်းများစွာမှာ ဆန္ဒပြသဖြင့် ပြန်ပို့ခြင်း ခံကြရသည်။[237] ရွှေ့ပြောင်း အလုပ်သမားများမှာ သမဂ္ဂသို့လည်း ဝင်ရောက်ခွင့် မရှိ၊ ဆန္ဒပြခွင့်လည်း မရှိသဖြင့် ၎င်းတို့၏ ခေါင်းပုံဖြတ်ခံရမှုကို ကန့်ကွက်ရန် နည်းလမ်း မရှိကြပေ။ ဆန္ဒပြသူများမှ ထောင်သွင်း အကျဉ်းချခံရမည့်ဘေးနှင့် ပြန်ပို့ခံရမည့် ဘေးတို့နှင့် ရင်ဆိုင်ကြရရသည်။[235] အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ အလုပ်သမား သမဂ္ဂများ အဖွဲ့ချုပ်မှ ကုလသမဂ္ဂသို့ ယူအေအီးရှိ ရွှေ့ပြောင်း အလုပ်သမား ထောင်ပေါင်းများစွာအား ကျွန်ကဲ့သို့ ခိုင်းစေခံနေရခြင်းကို စုံစမ်းရန် တိုက်တွန်းခဲ့သည်။[238]

၂၀၁၃ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် လမ်းပေါ်ရှိ မတော်တဆမှု တစ်ခု ဖြစ်ပွားပြီး ဒေသခံ ယာဉ်မောင်းတစ်ဦးမှ နိုင်ငံခြားသား ဝန်ထမ်းတစ်ဦးအား တိုက်မိသော ဗွီဒီယို တစ်ခုအား ယူကျုဘ်၌ တင်ထားခဲ့သည်။ ဒေသခံ ယာဉ်မောင်းမှ နိုင်ငံခြားသား ဝန်ထမ်းအား ၎င်း၏ ဦးခေါင်းဆောင်းအား ကြာပွတ်သဖွယ် အသုံးပြု ရိုက်နှက်ခဲ့ပြီး မခံချိ မခံသာ ဖြစ်အောင် ပြောဆိုနေသည်မှာ ဖြတ်သွားဖြတ်လာများမှ ဝင်ရောက် မတားမြစ်မီ အချိန် အထိ ဖြစ်သည်။ ခဏမျှ အကြာတွင် ဒူဘိုင်းရဲတို့မှ ထိုဗွီဒီယိုကို ရိုက်ကူးသူအား ဖမ်းဆီးလိုက်ကြောင်း ကြေငြာခဲ့သည်။ ထိုဒေသခံ ယာဉ်မောင်းမှ ယူအေအီး အစိုးရမှ ရာထူးကြီး ဝါကြီး ဝန်ထမ်း တစ်ယောက်ဖြစ်သည်ကို အများ သိရှိလာခဲ့ကြသည်။[239] ၂၀၁၃ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်းတွင် ဒူဘိုင်းနှင့် ၎င်းတို့မြို့ နေထိုင်သူများအား အဆိုးဘက်မှ ပုံဖော်ထားသည့် ယူကျုဘ်တွင် တင်ထားသော ဟာသ ဗွီဒီယို တစ်ခု အတွက် အမေရိကန် နိုင်ငံသား တစ်ဦးနှင့် ယူအေအီး နိုင်ငံသား အချို့ကို ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။ ဗွီဒီယိုမှာ ဆက်တ်ဝါ ဒေသတွင် ရိုက်ကူးထားခြင်း ဖြစ်ပြီး ဒူဘိုင်းမှ ဂိုဏ်း အဖွဲ့များ ရိုးရှင်းသော လက်နက်များဖြင့် တိုက်ခိုက်နိုင်ရန် သင်ကြား ပြသနေပုံ ဖြစ်ပြီး ထိုရိုးရှင်းသော လက်နက်များတွင် ဖိနပ် စသည် တို့လည်း ပါဝင်သည်။.[240] ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံအသီးသီးမှ နိုင်ငံသားများ ပြစ်မှုကျူးလွန်သည့် အတွက် ထောင်သွင်း အကျဉ်းချ ခံကြရသည်။ ဩစတြေးလျ အမျိုးသမီးတစ်ဦးမှ တရားမဝင် ပါကင်ထိုးထားသော ကားတစ်စင်း၏ ပုံကို တင်မိရာမှ ဆိုရှယ်မီဒီယာတွင် မကောင်း ရေးသည်ဟု စွပ်စွဲခံခဲ့ရသည်။ သူမသည် နောင်တွင် ယူအေအီးမှ ပြန်ပို့ခံခဲ့ရသည်။[241]

ယူအေအီး၏ နိုင်ငံတော် လုံခြံရေး ယန္တရားမှာ အဓမ္မဖမ်းဆီးခြင်း၊ ထင်ရာမြင်ရာ ဖမ်းဆီးခြင်း နှင့် ညှင်းပန်း နှိပ်စက်ခြင်း အစရှိသော ကြမ်းကြုတ် ရက်စက်မှုနှင့် လူ့အခွင့်အရေး ချိုးဖောက်မှုများ ဆက်တိုက်ပြုလုပ်သည်ဟု အစွပ်စွဲခံကြရသည်။[242] နောက်ဆုံး အဖြစ်အပျက်မှာ တူရကီ နိုင်ငံသား စီးပွားရေး သမား ဒေါက်တာ အေမာ အယ်လ် ရှာဝါ အား ၂၀၁၄ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၂ ရက်တွင် တိတ်တဆိတ် ဖမ်းဆီးခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။[243]

လွတ်လပ်စွာ အသင်းအဖွဲ့ ဖွဲ့စည်းခွင့်ကိုလည်း တင်းကျပ်စွာ ကန့်သတ်ထားသည်။ အားလုံးသော အသင်းအဖွဲ့များနှင့် အစိုးရ မဟုတ်သော အဖွဲ့အစည်းများမှာ လူမှုရေးရာ ဝန်ကြီးဌာန မှ တဆင့် မှတ်ပုံတင်ရသဖြင့် နိုင်ငံ၏ ထိန်းချုပ်မှု အောက်သို့ အလိုလို ရောက်ရှိသွားသည်။ ထိုနယ်မြေဒေသအတွင်း နိုင်ငံရေးမဟုတ်သော အဖွဲ့အစည်း အခု ၂၀ ခန့်မှာ မှတ်ပုံမတင်ဘဲ လုပ်ဆောင် နေကြသည်။ အသင်းအဖွဲ့များ အားလုံးမှာ ဆင်ဆာ သတ်မှတ်ချက်ကို လိုက်နာရပြီး ထုတ်ဝေသည့် စာစောင်များမှာလည်း အစိုးရထံမှ ဦးစွာ ခွင့်ပြုချက် ရယူရသည်။

စီးခရက် ဒူဘိုင်း ဆိုသော ဘလော့ခ်မှာ ဒူဘိုင်းတွင် ၂၀၀၂ ခုနှစ် မှ ၂၀၁၀ အထိ သီးသန့် ရပ်တည်နေသော ဘလော့ခ် တစ်ခု ဖြစ်သည်။ ထိုဘလော့ခ်မှာ အရှေ့အလယ်ပိုင်း ဘလော့ခ်ရပ်ဝန်းတွင် ကြည့်ရှုသူ များပြားသော ဘလော့ခ် တစ်ခု အဖြစ်တည်ရှိခဲ့သည်မှာ ယူအေအီး ဆက်သွယ်ရေး စည်းကြပ်မှု အာဏာပိုင်အဖွဲ့မှ ထိုဝက်ဘ်ဆိုက်ဒ်ကို တားဆီးပိတ်ပင်လိုက်သည့် အချိန်အထိပင် ဖြစ်သည်။

ယူအေအီးတွင် အလယ်အလတ်မျှသော ဝတ်စားဆင်ယင်မှု ကန့်သတ်ချက် ရှိသည်။ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု ကန့်သတ်ချက်မှာ ဒူဘိုင်း ရာဇသတ်ကြီး ဥပဒေ၏ အစိတ်အပိုင်း တစ်ခု ဖြစ်သည်။[244] ယူအေအီးရှိ ကုန်တိုက် အများစုတွင် အဝင်ဝ၌ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု ကန့်သတ်ချက်ကို ဖော်ပြထားသည်။ [245] ဒူဘိုင်းရှိ ကုန်တိုက်များတွင် အမျိုးသမီးများ အနေနှင့် ၎င်းတို့၏ ပုခုံးနှင့် ဒူးခေါင်းတို့ကို ဖုံးလွှမ်းသော အဝတ်များကို ဝတ်ဆင်ရမည် ဖြစ်သဖြင့် လက်ပြတ် ဝင်ဆင်၍ မရပေ။[245][246][247][248][249][250] ယူအေအီး၏ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု ကန့်သတ်ချက် အရ အမျိုးသမီးများအား တိုတောင်းသော ဘောင်းဘီတိုများ ဝတ်ဆင်ခွင့် မပြုပေ။

ထို့ပြင် ပြည်သူများအား အဘူဒါဘီရှိ ရှိတ် ဇာယတ် ဗလီကဲ့သို့သော ဗလီများထဲသို့ ဝင်ရောက်ရာ၌ သင့်တင့်သော ဝတ်စားဆင်ယင်မှုမျိုး ဝတ်စားကြရန် ပန်ကြားထားသည်။

ယူအေအီးသည် အိတ်စပို ၂၀၂၀ ကို ဒူဘိုင်းတွင် ကျင်းပရန် အတွက် အခြားနိုင်ငံများနှင့် ယှဉ်ပြိုင် တင်သွင်းရာတွင် အောင်မြင်ခဲ့သည်။[273][274] ထိုသို့ အောင်မြင်ခဲ့ခြင်းမှာ ဒေသအတွင်းတွင် ယခင်က မရှိခဲ့ဖူးသော ကိစ္စတရပ်ပင် ဖြစ်သည်။[275] ကမ္ဘာ့ အိတ်စပိုသည် ကမ္ဘာ့တဝှမ်းမှ လူများ တွေ့ဆုံ၍ ဆန်းသစ်တီထွင်မှုများကို ဝေမျှခြင်း နှင့် ကမ္ဘာ့စီးပွားရေး၊ အစဉ်တစိုက် ထိန်းသိမ်းနိုင်သော ဖွံ့ဖြိုးမှုများ နှင့် ဘဝ အရည်အသွေးကို တိုးမြှင့်ခြင်း အစရှိသာ ကိစ္စရပ်များတွင်လည်း ရှေ့ဆက်ရန် ဆွေးနွေးတိုင်ပင်သော ပွဲတစ်ခု ဖြစ်သည်။ ကမ္ဘာ့အိတ်စပိုများသည် စီးပွားရေး၊ ယဉ်ကျေးမှု နှင့် လူမှုရေး ပြောင်းလဲ တိုးတက်မှုများ အတွက် အထောက်အကူ ဖြစ်စေပြီး အိမ်ရှင်နိုင်ငံ နှင် အိမ်ရှင်မြို့ တို့အတွက် အမှတ်ရစရာ အမွေ တစ်ခု အဖြစ် ကျန်ရစ်ခဲ့စေသည်။[276]

အစ္စလာမ်သည် အမျာဆုံး နှင့် ယူအေအီး၏ နိုင်ငံတော် ဘာသာ ဖြစ်သည်။ အစိုးရသည် အခြား ဘာသာဝင်များကို လက်ခံသော ပေါ်လစီကို ကျင့်သုံးပြီး မွတ်စလင် မဟုတ်သူများ၏ ကိစ္စရပ်များတွင် ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခဲသည်။[298] ထို့အတူပင် မွတ်စလင် မဟုတ်သူများ အနေနှင့်လည်း အစ္စလာမ်ဘာသာဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်များ နှင့် မွတ်စလင်များအား အစ္စလာမ်ဘာသာ အတိုင်း ကြီးပြင်းအောင် မွေးမြူခြင်းတို့ကို ဝင်ရောက် မစွက်ဖက်ရန် တားမြစ်သည်။

အစိုးရသည် အခြားဘာသာ တရားများ ပြန့်ပွားစေရန် မည်သည့်မီဒီယာကို မဆို အသုံးပြုခြင်းကို တားမြစ်ပြီး ထိုသို့သော လုပ်ရပ်ကို သိမ်းသွင်းခြင်းဟု မှတ်ယူသည်။ နိုင်ငံတဝှမ်းလုံးတွင် ခရစ်ယာန် ဘုရားကျောင်း ၃၁ ကျောင်း၊ ဘာ ဒူဘိုင်းတွင် ဟိန္ဒူဘုရားကျောင်း တစ်ခု၊ [299] ဂျီဘဲလ် အလီတွင် ဆစ်ခ ဂုရုဒွာရ ကျောင်းတစ်ခုနှင့် အယ်လ် ဂါဟွတ်တွင် ဗုဒ္ဓဘာသာ ဘုရားကျောင်း တစ်ကျောင်း ရှိသည်။

စီးပွားရေး ဝန်ကြီးဌာန၏ ၂၀၀၅ ခုနှစ် စာရင်းအရ စုစုပေါင်း လူဦးရေ၏ ၇၆%မှာ မွတ်စလင်၊ ၉% မှာ ခရစ်ယာန် နှင့် ၁၅% မှာ အခြား (အဓိက အားဖြင့် ဟိန္ဒူ) တို့ ဖြစ်ကြသည်။[164] လူဦးရေ စာရင်းတွင် ခေတ္တလာလည်သူများ နှင့် အလုပ်သမား များကို ထည့်သွင်း ရေတွက်ချင်း မရှိဘဲ ဘာဟိုင်း နှင့် ဒရုဇ် တို့ကို မွတ်စလင် အဖြစ် ထည့်သွင်း ရေတွက်သည်။[164] အဲမရိတ် နိုင်ငံသားများတွင် ၈၅% မှာ ဆွန်နီ မွတ်စလင်များ ဖြစ်ကြပြီး ၁၅%မှာ ရှီယာ့ မွတ်စလင်များ ဖြစ်ကြကာ ရှီယာ့ အများစုမှာ ရှာဂျာ နှင့် ဒူဘိုင်းတို့တွင် စုစည်းလျှက် ရှိသည်။[164] အိုမန်မှာ ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူတို့မှာ အီဘာဒီများ ဖြစ်ပြီး ဆူဖီတို့၏ အယူအဆများလည်း လွှမ်းမိုးမှု ရှိသည်။[300]

အာရပ်ဘာသာစကားသည် အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စု၏ နိုင်ငံတော် ဘာသာစကား ဖြစ်သည်။ အဲမရိတ်နိုင်ငံသားတို့သည် အာရပ်ဘာသာစကားကို ပင်လယ်ကွေ့ပုံစံ ပြောဆိုကြသည်။ [301] ထိုဒေသကို ဗြိတိသျှတို့က ၁၉၇၁ အထိ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ခဲ့သဖြင့် အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကားမှာ ယူအေအီးတွင် အများသုံး ဘာသာစကားဖြစ်ပြီး ဒေသတွင်း အလုပ်အတော်များများကို လျှောက်နိုင်ရန် အတွက် အင်္ဂလိပ်ဘာသာ တတ်ကျွမ်းရန် လိုအပ်သည်။ နိုင်ငံအသီးသီးမှ နိုင်ငံခြားသား ဝန်ထမ်း အမျိုးမျိုးတို့ နေထိုင်ကြသဖြင့် သက်ဆိုင်ရာ ဘာသာစကားများကိုလည်း သုံးနှုန်းခြင်းများ ရှိသည်။

အဲမရိတ်တို့၏ ရိုးရာအစားအစာမှာ ထမင်း၊ ငါးနှင့် အသားတို့သာ အမြဲဖြစ်သည်။ အာရပ်စော်ဘွားများ ပြည်ထောင်စုရှိ လူများမှာ ၎င်းတို့၏ အစားအစာများကို အနောက်နှင့်တောင် အာရှနိုင်ငံများမှ မွေးစားထားပြီး အီရန်၊ ဆော်ဒီအာရေဗျ၊ ပါကစ္စတန် နှင့် အိုမန် နိုင်ငံတို့မှ ပါဝင်သည်။ ပင်လယ်စာမှာ အဲမရိတ်တို့၏ အဓိက အစားအစာအဖြစ် ရာစုနှစ်ပေါင်း များစွာကပင် ရှိခဲ့သည်။ အသား နှင့် ထမင်းတို့မှာ အခြား ပင်မ အစားအစာများ ဖြစ်ကာ သိုးကလေးသား နှင့် သိုးသား တို့ကို ဆိတ်သား နှင့် အမဲသားတို့ထက် ပို၍ နှစ်ခြိုက်ကြသည်။ ထင်ရှားသော သောက်စရာများမှာ ကော်ဖီ နှင့် လက်ဖက်ရည်တို့ဖြစ်ပြီး ၎င်းတို့အား ဖာလာ၊ ကုံကုမံ နှင့် ပူဒီနာတို့ဖြင့် အရသာ ဖြည့်စွက်ကာ သိသာသော အရသာ ထွက်အောင် ပြုလုပ်ကြသည်။[314] အမြန်ပြင် အစားအစာများမှာ လူငယ်များ အကြားတွင် ရေပန်းစားလွန်းလှသဖြင့် အမြန်ပြင် အစားအစာများ အလွန်အကျွံ စားသုံးခြင်း သည် အန္တရာယ်ရှိကြောင်းကို မီးမောင်းထိုး ပြသမည့် ကန်ပိန်းများကို စတင်လုပ်ကိုင် နေရသည်။[315] အရက်ကို ဟိုတယ် စားသောက်ဆိုင်များနှင့် ဘားများတွင်သာ ရရှိနိုင်သည်။ နိုက်ကလပ် အားလုံးမှာ အရက်ရောင်းရန် ခွင့်ပြုထားသည်။ အချို့သော စူပါမားကက်များတွင် အရက်ရောင်းချခွင့် ပြုထားသော်လည်း သီးခြားနေရာတွင် ရောင်းချသည်။ အရက်ကို သောက်သုံးနိုင်သော်လည်း လူအများရှေ့တွင် မူးရူးနေခြင်း နှင့် မော်တော်ယာဉ် မောင်းနှင်ရာတွင် သွေးထဲ၌ အရက် ရှိနေခြင်းတို့အား ဥပဒေမှ တားမြစ်ထားသည်။[316]